Tarixin izlərini qoruyan Kəngərli abidələri

Tədqiq olunan abidələr kompleksi

Son illər ölkəmizin müxtəlif bölgələrində başlanan növbəti arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində bir çox qiymətli abidələr əsaslı şəkildə öyrənilmiş və yeni obyektlər aşkara çıxarılmışdır. Elmi şəkildə tədqiq olunan belə dəyərli nümunələrin böyük bir hissəsi də Naxçıvanın payına düşür. Tədqiqatçı alimlərimizin araşdırıb öyrənilmiş belə abidələr siyahısına Şahtaxtı-Kəngərli rayonunun Şahtaxtı kəndi ərazisində qeydə alınan arxeoloji abidələr kompleksi də daxildir. Kompleksin əsas obyektlərindən biri Şahtaxtı Govurqalası adlanan abidə Kəngərli rayonunun eyniadlı kəndinin yaxınlığında yerləşən şəhər yeridir.

Tunc-ilk dəmir dövrlərinə aid olunan abidə təqribən 2 hektar sahəni tutur. “Vikipedia”nın məlumatına görə, ilkin olaraq burada 1936-cı, 1979-cu və 1990-cı illərdə tədqiqatlar aparılmış, müəyyən edilmişdir ki, mədəni təbəqə tikinti qalıqları, əmək alətləri, gil qab sınıqları və çürüntü qarışığından ibarət olub 3-4,5 metr qalınlığındadır.

Abidənin iri daşlardan tikilmiş möhtəşəm qala divarı və yaşayış binalarının qalıqları xüsusi diqqət çəkir. Qala divarının eni 2,2-2,6 metr, dövrümüzə çatan hündürlüyü 1,2- 2,45 metrdir. Elmi mülahizələrə görə, qala divarlarının inşa edildiyi dövrdə Şahtaxtı qala - şəhər tipli yaşayış yerinə çevrilmiş, Naxçıvanın iri tayfa ittifaqlarından birinin mərkəzi olmuşdur. Bu dövrdə Şahtaxtıda dulusçuluq, metalişləmə, zərgərlik və sair peşələr yüksək inkişaf etmişdir.

Ərazidən aşkar edilmiş zəngin boyalı keramika nümunələri, silindrik möhürlər (e.ə. XV-XIV əsrlər), nəfis bəzək nümunələri Şahtaxtının Yaxın Şərqin qədim mədəniyyət mərkəzləri ilə yaxın əlaqə saxladığını sübuta yetirir. Şahtaxtıdan çəhrayı, boz və qara rəngli gil qablar, bəzək əşyaları, daş alətlər və dəyərli osteoloji qalıqlar əldə edilmişdir. Tapıntılara əsasən Şahtaxtı yaşayış yeri e.ə. III-I minilliklərə aid edilir.

Burada qeydə alınan ikinci maraqlı sahə Şahtaxtı yaşayış yeridir. Kəngərli rayonunun Şahtaxtı kəndi yaxınlığında yerləşən orta əsrlərə aid bu sahədə qazıntı işləri nəticəsində dairəvi planlı dulus kürəsi qalığı, şirsiz (qazan, küpə, küp, çölmək, çıraq və sair) və şirli (kasa və boşqab) qablar, gil fiqurlar, iki ədəd şiş uclu bıçaq tiyəsinin müxtəlif hissələri və digər maddi mədəniyyət nümunələri aşkar edilib götürülmüşdür. Sahədən əldə edilmiş materiallar Şahtaxtı əhalisinin əkinçilik və maldarlıq, o cümlədən sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olduğunu sübuta yetirmişdir. Bu abidə sahəsində ancaq ilkin kəşfiyyat xarakterli tədqiqatlar aparılmışdır. Əldə olunan materiallara əsasən yaşayış yerinin VII-XIII əsrlərə aid olduğu ehtimal edilir.

Şahtaxtı nekropolları

Şahtaxtı Govurqalasından şimal- şərqdə yerləşən, orta, son Tunc, ilk Dəmir dövrlərinə aid başqa bir arxeoloji abidə də I Şahtaxtı nekropoludur. Bu abidənin sahəsi 5 hektardan çoxdur. Nekropolda qeydə alınan qəbirlərin əksəriyyəti daş qutulardan ibarət olub, üzəri torpaq qarışıq daş kurqanlarla örtülmüşdür.

Arxeoloji qazıntılar nəticəsində daş qutu qəbirlərin birində bütöv at skeleti, polixrom boyalı küpə, yüksək sənətkarlıq nümunələri olan boz, qara rəngli gil qablar, qızıl təbəqə ilə örtülmüş bəzək əşyaları, tunc məmulatı aşkarlanmışdır. Tapıntılar əsasən e.ə. II-I minilliklərə aid olunur.

Şahtaxtı Govurqalasından cənub-qərbdə yerləşən II Şahtaxtı nekropolu isə son Tunc, ilk Dəmir dövrlərinə aid edilir. 1971-ci ildə abidə ərazisində aparılan tikinti işləri zamanı bilmədən bir neçə daş qutu qəbir dağıdılmışdır. Burada çəhrayı və boz rəngli gil qablar, bəzək əşyaları, silindrik möhür tapılmışdır. Bundan başqa, 1979-1980-ci illərdə torpaq işləri görülərkən dağıdılmış xeyli daş qutu qəbirlərdə küpə, kasa, çaydan, vaza, badya tipli gil qablar, silah və daş alətlər aşkar olunmuşdur. Belə gil qabların bəzisi cızma və yonma ornamentlərlə bəzədilmişdir.

Qeyd edək ki, Boyalı Qablar mədəniyyətinin əsas məskənlərindən sayılan Şahtaxtı Govurqalası və nekropollarından tapılan polixrom boyalı qablar öz bədii tərtibatına görə nadir incəsənət nümunələri kimi dəyərləndirilməkdədir.

Kəngərli rayonunda son Tunc və ilk Dəmir dövrlərinə aid başqa bir maraqlı abidə də Böyükdüz və ya Köhnə Böyükdüz yaşayış yeridir. Bu arxeoloji abidə hazırda Araz su Anbarının altında qalmışdır. 1973-cü ildə abidədə aparılan tədqiqat işləri nəticəsində buradakı təpədən tikinti qalıqları aşkar olunmuşdur. Uzunsov təpənin üzərindən müxtəlif formalı, boz və qırmızı rəngli qab qırıqları tapılmışdır. Tədqiqat zamanı abidədən əldə olunmuş materiallar Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyinə təhvil verilmişdir. Abidənin e.ə. II-I minilliklərə aid olması ehtimal edilir.

I Böyükdüz və II Böyükdüz nekropolu

I Böyükdüz Kəngərli rayonunda, eyniadlı kəndin cənubunda, Araz çayının sol sahilində yerləşən orta əsrlərə aid yaşayış yeridir. Abidə 1991-ci ildə qeydə alınmışdır. Daşqınlar nəticəsində abidəyə böyük ziyan dəymiş, onun böyük bir hissəsi dağılmışdır. Burada da orta əsrlər Azərbaycan məişəti üçün səciyyəvi olan çəhrayı rəngli gil qab qırıqları və sair də aşkara çıxarılmışdır. Aşkara çıxarılan tapıntılara əsasən yaşayış yerinin XI-XVIII əsrlərə aid olması güman edilir.

Ümumiyyətlə, Böyükdüz ərazisində iki nekropol obyekti aşkar edilmişdir. Tədqiqatçı alimlər tərəfindən I Böyükdüz nekropolu adlandırılan tarixi obyekt Babək rayonunun eyni adlı kəndindən cənub-şərqdə yerləşir və antik dövrə aid edilir. Bu abidənin sahəsi 320 kv.m.-dir. Burada əllidən artıq qəbir var ki, onlar əsasən daş qutu tiplidir. Bunların hamısı daşqın zamanı yuyulub üzə çıxmışdır.

Qazıntılar zamanı qəbirlərin birindən insan skeletinin qalıqları aşkar edilmişdir. Təsadüf nəticəsində dağıdılmış bir neçə qəbirin materiallarını 1972-ci ildə sərhəd gözətçi məntəqəsinin zabitləri toplamış və Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyinə təhvil vermişlər. Tapıntılar şüşə flakonlardan, boz və çəhrayı rəngli gil qablardan, dəmir qılınc, xəncər, bıçaq, ox ucluğu və at ləvazimatı qalıqlarından ibarətdir.

II Böyükdüz nekropolu isə Kəngərli rayonunda, Köhnə Böyükdüz kəndindən qərbdə, Böyükdüz çaylağının sağ tərəfində yerləşən antik dövr abidəsidir. Bu yaşayış yeri də seldə yuyularaq dağılmışdır. Aparılan kəşfiyyat işləri zamanı boz və çəhrayı rəngli gil qab sınıqlarına, şüşə qab parçalarına rast gəlinmişdir.

Abidə 1991-ci ildə qeydə alınmışdır. Qəbirlər əsasən şimal-qərb və şimal-cənub istiqamətlərdə olub, baş və ayaqda bir, yanlarda isə iki iri sal daşla qurulmuşdur. Qəbiristanlıq Araz çayının lap yaxınlığında (5-6 metrliyində) yerləşdiyindən, qəbirlərin çoxu daşqınlar zamanı yuyulub dağılmış, yalnız az bir qısmi salamat qalmışdır. Qəbirlərin ikisi tədqiq edilmişdir. Onlardan insan skeletləri, kəllə sümükləri, dəmir xəncər, bıçaq, biz, çəhrayı rəngli gil qab qırıqları, tunc üzük, gildən hazırlanmış təkər modeli aşkarlanmışdır.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 28 avqust.- S.14.