Qorxusuz bir
savaşçı
Sərkərdə «Sarı Aslan» -
Həsən xan Qovanlı-Qacar
XIX əsrdə Azərbaycan
torpaqları uğrunda gedən savaşlarda xüsusi rolu olan
tarixi şəxsiyyətlərdən biri də Həsən
xan Qovanlı-Qacardır. Tarixi qaynaqlarda onun adına ən gərgin
döyüşlərin iştirakçıları
arasında rast gəlmək mümkündür. O, Rusiya-İran
savaşlarının önəmli isimlərindən biri
olmuş, böyük qəhrəmanlıqları ilə
Sarı Aslan ləqəbi qazanmışdı.
Həsən
xan Əmir Məhəmməd xan oğlu 1785-cı ildə Qəzvin
şəhərində doğulmuş, ailə təlim-tərbiyəsi
almışdı. O, Fətəli şah Qovanlı-Qacarın
Qulami-Xas qvardiyasında xidmətə başlamışdı.
Həsən xan İran ordusunda göstərdiyi xidmətlərə və igidliklərə görə Əmir Teymurun şəxsi qılıncı ilə təltif edilmişdi. Onun qardaşı Sərdar Hüseynqulu xan Qacar Qəzvini İranın fəxri sayılırdı. 1828-ci il fevralın 10-da Türkmənçayda bağlanmış sülh müqaviləsinin on ikinci maddəsinə əsasən hər iki qardaş rus çarı I Nikolayın əmrilə bütün əmlak və var dövlətdən məhrum edilib. Həmin müqavilənin bu maddəsinə görə İrəvanın sabiq sərdarı Hüseyn xan, onun qardaşı Həsən xanın və Naxçıvanın sabiq hakimi Kərim xanın Arazın hər iki kənarındakı yerləri, var-dövləti Rusiya imperiyasının ixtiyarına keçdi.
1804-cü ildə Cəfərqulu xan Dünbüli ruslar İrəvanı istila etmək fikrinə düşərkən onlara qoşuldu və on min piyada və süvarini İran ordusu ilə birləşdirdi. Həsən xan həmin vaxtlar yüzbaşı idi və o, ordunu yüksəklikdə yerləşdirib, böyük şücaətlər göstərərək rus ordusunu geri oturtdu.
Ruslar 1806-cı ildə İrəvana yenidən hücuma hazırlaşarkən Hüseynqulu xan Qacar İrəvan sərdarı təyin olundu. 1807-ci ildə Həsən xan qardaşının yerinə Fətəli şahın qullar ağasıbaşı (rəisi-qulaman) idi. 1808-ci ildə ruslar yenidən İrəvanın üzərinə yürüş edərkən Həsən xan İranın digər sərkərdələri ilə birləşərək şəhəri qoruyurdu.
Çox gərgin bir döyüş
oldu, feldmarşal İ.B.Qudoviçin qoşunları darmadağın
edildi, rusların on üç minlik qoşunu pərən-pərən düşdü. Yüksək rütbəli yeddi rus zabitindən biri öldürüldü,
dörd nəfəri isə ağır
yaralandı. Həmin il noyabrın 17-də
olan döyüşdə
isə rus qoşunlarından 289 nəfər
qılıncdan keçirildi, 574 nəfər
ağır, 285 nəfər yüngül
yaralandı. Rus çarı bu rüsvayçı məğlubiyyətdən
sonra feldmarşal İ.B.Qudoviçi geri
çağıraraq istefaya göndərmək
məcburiyyətində qaldı. Bu döyüşlərdə
heç bir müvəffəqiyyət
əldə edə bilməyən rus
qoşunları Gürcüstana
qayıtmağa məcbur oldu.
Ruslara qarşı “müqəddəs
müharibə”
Həsən
xan 1820-ci ildə İranda Çehriçini tutmaq istəyən
osmanlı hakimlərinə qarşı döyüşdə
iştirak etmiş, osmanlıların bir neçə şəhərini
tutaraq, onları böyük tələfata
uğratmışdır. Bu döyüşdən bir il sonra,
1821-cı ildə türklər alınmış şəhər
və kəndləri geri qaytarmaq üçün 70 min ordu ilə
İran sərhədinə yeridilər. Azərbaycan valisi
şahzadə Abbas Mirzə Naibüssəltənə ordunu təşkil
edib hücuma keçdi və bu döyüşdə İran
ordusu qələbə qazandı. Sərdar Həsən xan
Qacar İranın ən yaxşı sərkərdəsi kimi
özünü göstərdi və Sarı Aslan ləqəbini
aldı.
Tədqiqatçı Ənvər Çingizoğlunun araşdırmalarından görünür ki, Sarı Aslanın qatıldığı heç bir savaş tarixə önəmli iz qoymadan ötüşməmişdir. Həsən xan Rusiya-İran müharibəsində (1826-1828) o sərdarlardan idi ki, son saata qədər ruslarla vuruşdu və düşmənə təslim olmadı. 1826-cı ilin yay hücum əməliyyatında general Həsən xan Qacar Pənbək və Şoragöl ərazisini tutdu, rus qoşunlarına hücum edib, onları məğlubiyyətə uğratdı. İyun ayında müharibə başlananda qoşun başçısı kimi əsgərlərin qarşısında qısa nitq söyləyən sərdar Sarı Aslan Həsən xan and içmişdi ki, Qafqazda yaşayan din və dil qardaşlarını kafir ruslardan təmizləyəcəkdir. O, Rusiyaya qarşı bu savaşı qəzavat - “müqəddəs müharibə” adlandırmışdı.
1827-ci ildə Sarı Aslan
Həsən xan Mustafa
xan Şirvani və
şəkili Hüseyn xanla
birlikdə Tiflisin
yaxınlığınadək rus qoşununu məhv etmək üçün
hücuma keçdilər. Bu
cəbhədə güclü müqavimətə
rast gələrək ruslarla
vuruşdular və ağır
döyüşlərdən sonra geri çəkilməyə məcbur oldular. Rus qoşun
başçılarından general Doyq 1827-ci ildə Rusiya-İran müharibəsində Sərdarabadı tutmaq üçün İrəvana hücum etdi və Həsən
xanın güclü müqaviməti ilə
rastlaşdı, çarəsiz qalıb, İrəvanın otuz altı kilometrliyində olan
Talinə qayıtdı. Bir az sonra ruslar
Üçkilsədən Həsən xanın ordusuna hücum etdilər.
Bu döyüşdə xeyli
rus döyüşçüsü
qırıldı və əsir düşdü.
Bu dəfə də Sərdar Həsən
xanın qəhrəmanlığı və şücaəti
onların öz məqsədlərinə
çatmasına mane oldu.
Onlar Irəvanın mühasirəsindən
əl çəkib, Naxçıvana getməyə məcbur oldular.
Rus əsirliyində
1828-ci
ilin sentyabrında Naibüssəltənə Abbas Mirzə Həsən
xanı İrəvana Sərdarabad qalasının mühafizəsi
üçün göndərdi. Həsən xanı general
İ.V.Paskeviçin qoşunu mühasirəyə aldı və
qala şərq tərəfdən süquta uğradı. Həsən
xan düşmənə əsir olmamaq üçün qala
divarlarından kənara çıxıb, İrəvana
hücum edib, düşməni qovdu. General İ.V.Paskeviç
Sərdarabadı zəbt etdikdən sonra İrəvana tələsdi,
on iki gün gecə-gündüz aramsız döyüşdən
sonra İrəvanı tutdu. Yenilməz sərkərdə
Sarı Aslan Həsən xan bu dəfə əsir
düşdü. General İ.V Paskeviç Qasım xanı, Fətəli
xanı, Sübhanqulu xanı, Sarı Aslanı, Mirzə Mahmud
Maqsudlu Astarabadı və Həmzə xan Əzanini özü
ilə Tiflisə gətirdi. Feldmarşal İ.V.Paskeviç
onlarla əsir kimi yox, sərkərdələrə layiq
hörmət və ehtiramla davrandı.
1828-ci il fevralın 10-da Türkmənçay müqaviləsi bağlandı və onun on üçüncü maddəsinə əsasən hər iki tərəfdən olan əsirlər öz ölkələrinə qaytarıldı. O cümlədən Sərdar Həsən xan Sarı Aslan azad edildi. Sərdar Həsən xan İrana gəlib, mühüm işlərlə məşğul olmağa başladı. 1828-ci ildə Fətəli şah Qacar Sərdar Həsən xanı Xorasanda baş vermiş iğtişaşları yatırmaq üçün göndərdi. Əyalətdə ciddi nizam-intizam yaradan Sərdar Həsən xan 1830-cu ilədək orada hökuməti idarə etdi. Sonra Fətəli şah general Həsən xanı Tehrana çağırdı. Yolda Həsən xan müqəddəs yerlər olan Ətabata getdi. Bir müddət sonra o, Tehrana gəldi. Həsən xan 1848-ci ildən Yəzd, Kerman və Bəlucistanda hakim oldu.
Rusların qənimi, məşhur Azərbaycan
sərkərdəsi Həsən xan
Qovanlı-Qacar 1856-cı ildə Kermanda
ürək xəstəliyindən vəfat edib.
Müqəddəs Nəcəf şəhərində dəfn
olunub. Həsən xanın Yusif xan adlı oğlu vardı.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə
Dövlət Dəstəyi Fondunun
maliyyə dəstəyilə çap edilir
Azadlıq.- 2012.- 5 dekabr.- S.14.