İstibdad qoşununa, gedirik qırğın salaq”!

 

Mücahid şair Əlirza Nabdil Oxtay

 

XX əsrin ortalarında İranda Pəhləvi rejiminin at oynatdığı, azərbaycançılıq məfkurəsinin dövlət tərəfindən rəsmən qadağan edildiyi bir vaxtda azərbaycanlıların haqqı uğrunda şərəflə mübarizə aparan şəxsiyyətlərdən biri Əlirza Nabdil Oxtay olmuşdur. Əlirza Nabdil cəmi 28 il ömür yaşamışdır. Lakin bu ömür çox şərəfli, gələcək nəsillərə nümunə olacaq bir ömür olmuşdur. Əlirza Nabdil 1944-cü ildə Təbrizdə anadan olmuş, uşaqlıq gənclik illəri burada keçmişdir.

Əlirza Nabdilin həyat yolunun ilk illəri Azərbaycan tarixinin şərəfli səhifələrindən birini təşkil edən Cənubi Azərbaycandakı Milli Demokratik hökumətin fəaliyyəti dövrünə (1945-1946) təsadüf etmişdir. Milyonlarla gənc azərbaycanlı kimi millətin varlığı hüququ, siyasi müstəqilliyi ilə bağlı arzu diləkləri zamanın sərt qovğalarına tuş gələn Əlirza Nabdilin ürəyindəki vətən sevgisini, mübarizə ruhunu heç söndürə bilməmişdir. Sonralar məslək məramınıMən məhəbbət yolunda can qoymaq üçün yaranmışamşəklində bəyan edən şair mücahid Təbriz, Əhər, Marağa, Ərdəbil Xoy şəhərlərində təhsil alaraq orta məktəbi bitirmək barədə diplom alır 1961-ci ildə Tehran Universitetinin hüquq fakültəsinə qəbul olunur. Hüququ tapdalanan, dilinə, milli adət-ənənələrinə, ədəbiyyatına, maarifinə yasaqlar qoyulan millətin hüquqlarını qorumaq eşqi ilə yaşayan gənc 1967-ci ildə universiteti bitirir. Ali təhsilli hüquqşünas diplomu alsa da, arzusunu gerçəkləşdirməyə nail ola bilmir, rejim onun ədliyyə orqanlarında çalışmaq istəyinin üstündən qara bir xətt çəkir.

Ə.Nabdil hüquq sahəsində fəaliyyət imkanlarının olmadığını görüb, Xoy şəhərində müəllim kimi fəaliyyətə başlamış, özü gənc olsa da, gəncliyi vətən xalq azadlığı uğrunda mübarizlər kimi yetişdirməyə cəhd göstərmişdir.Ağır üzücü şəraitdə, ana dilində məktəb, mədrəsə mətbuatın olmadığı, doğma Azərbaycan türkcəsinin dövlət idarələrində deyil, hətta küçə meydanlarda yasaq edildiyi dövrdə əqidə məslək dostları ilə birgə o, nəinki doğma dilində danışmaq, eyni zamanda yazıb-yaratmaqdan da çəkinmir. Xoyda müəllim işlədiyi illərdə o, Cənubi Azərbaycanın mütərəqqi fikirli ziyalılarından olan yazıçı-müəllim Səməd Behrəngi (1940-1969) ilə tanış olur bu tanışlıq onun dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynayır. S.Behrəngi Ə.Nabdilin duyğu, düşüncə məramına bələd olduqdan sonra onu milli ruhlu ziyalılardan olan Əmir Pərviz Puyanla tanış edir”(Vikipedia). Şərəfli mübarizə yolu Ə.Nabdil şahlıq rejiminə qarşı müxalif olan gənclərin dərin rəğbətini qazanır əqidə dostlarından olan Bəhruz Dehqani Manaf İmani ilə birgəİran Xalq Fədai Partizanlarıtəşkilatının Təbriz qanadının mərkəzi özəyini yaratmağa nail olur. Bu təşkilatın əsas məqsədi İran ərazisində yaşayan xalqları, o cümlədən hamıdan artıq ayrı-seçkiliyə, təqib məhrumiyyətlərə məruz qalan Azərbaycan türklərini şahlıq rejiminə qarşı mübarizəyə hazırlamaqdan gələcəkdə Iranda yaşayan xalqların milli, mənəvi hüquqi bərabərliyini təmin etməkdən ibarət idi. Bu təşkilatın fəaliyyəti nəticəsində 1970-ci ildə şahlıq rejiminə qarşıSiyahkəl silahlı üsyanıadı ilə məşhur olan xalq hərəkatı baş vermişdi ki, hərəkatda ən fəal şəkildə iştirak edənlər, heç şübhəsiz ki, hüquqları tapdanan Azərbaycan türkləri idi. Əfsuslar olsun ki, beynəlxalq demokratik qüvvələr tərəfindən yetərincə himayə olunmayan bu xalq hərəkatı silah gücünə amansızcasına yatırıldı təşkilatın qərarı ilə onun üzvləri İranın müxtəlif yerlərinə səpələnərək gizli fəaliyyətə keçdilər.

1971-ci ilin baharında Tehranın Paminar rayonunun xəfiyyələri tərəfindən izlənilən Ə.Nabdil hökumətə qarşı silahlı mübarizəni təbliğ edərkən dövlət məmurlarının atəşinə məruz qalaraq ağır yaralanaraq huşsuz halda ələ keçirildi.

SAVAK-ın məşhur cəlladları Niktəb, Pərviz Sabiti onların əlaltıları tərəfindən ağır işkəncələrə məruz qalan Əlirza Nabdildən öz yoldaşları təşkilat barədə heç bir məlumat ala bilmirlər. Polis nəzarəti altında olan xəstəxanada müalicə olunarkən imkan tapan kimi xəstəxananın üçüncü mərtəbəsindən tullanaraq qaçmaq istəyən Ə.Nabdil ələ keçməsin deyə, yenicə sağalmağa başlayan yarasını yırtaraq bağırsaqlarını əlinə dolayıb intihara cəhd edir, amma buna müvəffəq olmur. Polisin yaxaladığı, yenidən zindan küncünə atılan şair on bir ay ağır işgəncələrə dözür. Uzun sürən məhkəmələr ona altı dəfə ölüm hökmü çıxarsa da, hökmün icrasına onun dilindən söz ala bilmədiklərinə görə cəsarət etmirlər. Nəhayət, 1972-ci il martın 13-də Ə.Nabdil Manaf Fələki digər səkkiz məsləkdaşı ilə birlikdə vəhşicəsinə edam edilir.

Ə.Nabdilin vəfatından 7 il sonra Həbib Sahir məqalələrinin birində şair haqqında yazırdı: “Oxtayın şeirləri o taylıların, bu taylıların şeirinə bənzəmir. Oxtayın əlhanında yalnız gözəllik deyil, dərin bir duyğu fərqli bir ahəng var idi. Şübhəsiz, Oxtay müstəsna istedadı olan bir gənc idi. Lakin əfsus, o parlaq cavahir qara torpaq altında çürüyüb fənaya getdi”.

 

Gedirik ölkəmizi, yadlar əlindən alaq?”

 

ŞeirləriniOxtaytəxəllüsü ilə yazan Ə.Nabdilin belə bir təxəllüs götürməsi təsadüfi deyil. Şairin təxəllüsünün izahı ilə bağlı qeydlərindən anlaşıldığı kimi, təxəllüsün anlamıoxa tay, ox kimi, oxa bənzərmənalarını verir. Ə.Nabdilin ölümündən sonra dostları onun şeirlərini toplayaraqİşıqadlı bir kitabda nəşr etdirmişlər. Topluda çap olunmuş şeirlərin 33-ü şair Məftun Əminindən edilmiş 2 tərcümə 1963-1967-ci illərə aiddir. Şairin S.Behrənginin olümü münasibəti ilə yazdığıSəməd könlümdədirşeiri isəArəşqəzetindən alınaraq kitaba daxil edilmişdir.

Ə.Nabdil OxtayınTozlu piano”, “İşıq”, “Yurd”, “Səttarxanın atlıları s. kimi əsərləriadi əhvalatlarda böyük həqiqətlər”in çox ustalıqla verilməsi, əsas ideyanın açılmasına xidmət edən orijinal deyim tərzi ilə diqqəti cəlb edir. Əlirza NabdilinTozlu piano” şeirində susmuş pianonu dilləndirmək dillənmiş pianonun sədaları altında yeni inqilabi nəğmələrin oxunacağına oxucusunu inandırmaq məqsədi güdülmüşdür:

Sazaqlı bir səhər parçalayaraq Qara səssizliyi tozlu piano.

Qızğın barmaqlardan axacaq o gün

Səhəndin buzlanmış ağca gülləri!

Qorxulu bir rəqsə başlayırlar, bax,

Dağların açmamış solan gülləri!

Canlanır dənizlər, qıvrılır çöllər,

Qaçırlar ulduzlar qanlı göylərdən,

Ulduzlar - gecənin bahadırları...

Əlirza NabdilinSəttarxan atlılarışeirində oxuyuruq:

Sübh azanı olmamış, gümüş ulduz solmamış,

Tüfəngim kürəyimdə, qatarlar belimdəykən,

Qızıl atım yel kimi, götürülür dağlara.

Onu bir qaşovlayın, yəhərin hazırlayın.

İstibdad qoşununa, gedirik qırğın salaq.

Gedirik ölkəmizi, yadlar əlindən alaq!

Gedirik gədiklərin, qurdların tutub boğaq.

Bəlkə gələcəkdə siz, balalar, dincələsiz.

Qızıl atın belində, dağlara yüksələsiz.

ŞairinAzərbaycan milli məsələəsərindəAzərbaycan dili ədəbiyyatı necə yarandı?”, “İrtica fars millətçiliyini qabartmaqla İran xalqlarının mədəniyyaətinin məhvinə çalışır”, “Feodalizm dövründə Azərbaycan üçün milli məsələ mövcud deyildi”, “Məşrutə inqilabı inqilabı mədəniyyət”, “Xiyabani hərəkatı”, “Rza şah diktaturası”, “1324-1325-ci illərdə (1945-1946-cı illər) demokratik hərəkat”, “Demokratların məğlubiyyətin sonra”, “Azərbaycanda milli mədəniyyətə yeni meyl etmələr s. məsələlər öz əksini tapıb.

 

Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə

Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

 

Azadlıq.- 2012.- 7 dekabr.- S.14.