Cənubi Azərbaycanda teatr
tarixi
Təbrizdə ilk teatr tamaşaları
Cənubi Azərbaycanda
ilk teatr nümunələrinin
yaranması Bakı mühitində fəaliyyət
göstərən sənətçilərlə
sıx bağlı olub. Ilk belə
əsərlərin tarixi
1905-1911-ci illərə, İran
inqilabı dövrünə
təsadüf edir... Azərbaycan teatrının
fəaliyyət tarixinin
ilkin mərhələlərində,
iyirminci əsrin əvvəllərindən başlayaraq
Bakıdan və Tiflisdən Iranın müxtəlif şəhərlərinə
teatr dəstələri
qastrola gedirdilər.
Bu qastrol səfərlərini
təmsil edənlər,
Bakıdan Sidqi Ruhulla, Mirzağa Əliyev, Cəlil Bağdadbəyov, Abbasmirzə
Şərifzadə, Tiflisdən
Mirzəli Abbasov, Məmmədtağı Əsgərov,
İbrahim İsfahanlı,
Mirzəxan Quliyev,
Mustafa Mərdanov, Əşrəf
Yüzbaşov müəyyən
dəstələrlə, ayrı-ayrı
illərdə dəfələrlə
Tehranda, Təbrizdə,
Rəştdə, Ənzəlidə,
Qəzvində, Xoyda, Makuda, Urmuda, Culfada, Ərdəbildə,
Salmasda, Ənzəlidə
yerli həvəskarları
da cəlb etməklə Azərbaycan
dilində tamaşalar
oynayırdılar.
Təbriz teatrının yaranma tarixi də təxminən o dövrlərə
təsadüf edir. Təbriz
şəhərində teatr
həvəskarlarından Mehdi
xan Şəfizadə
və Həsən Çörəkçi, doktor
Rəhim xan, Ələkbər Bəradərən,
Ələsgər xan və Ələkbər xan başda olmaqla on iki nəfər “Xəyanət”
adlı tamaşa hazırlayıblar və bu tamaşa 1908-ci ildə göstərilib.
1909-cu ildə böyük
teatr sənətçisi
Sidqi Ruhulla Təbrizə qastrola gəlib və yerli ziyalılarla birlikdə bir neçə tamaşa hazırlayıb. Onların hazırlayıb tamaşaçılara
təqdim etdikləri
ilk tamaşa Hüseynqulu
Sarabskinin “Cəhalət”
əsəri olub.
Bu tamaşa fransız
katoliklərinin klubunda
göstərilib.
Bundan sonra nümayiş etdirilən ikinci tamaşa isə Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin “Dağılan
tifaq” faciəsi olub və “Bağ-meşə
qapısı” adlanan məhəllədə yan-yana
sıralanmış dükanların
üstündəki böyük
otaqda oynanılıb.
O səfərdə Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin “Bəxtsiz cavan”, Jan Batist Molyerin “Zorən təbib” əsərləri də göstərilib. Bu qastrollar öz nəticəsini verib.
Təbrizdə yerli ziyalılar
teatr sənətinə
daha böyük maraq göstəriblər.
1910-1919-cu
illər ərzində
ayrı-ayrı sənətkarlar
tərəfindən Irana
təşkil olunan qastrollarda daha çox Mirzə Fətəli Axundzadənin,
Nəcəf bəy Vəzirovun, Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin, Nəriman Nərimanovun faciə və komediyaları, Sultanməcid
Qənizadənin, Mirmahmud
Kazımovskinin, Hüseynqulu
Sarabskinin kiçik həcmli ibrətamiz məzhəkələri, Üzeyir
bəy Hacıbəyovun,
Zülfüqar bəy
Hacıbəyovun opera və
operettaları və s.
oynanılıb.
1920-ci ildə Sidqi
Ruhulla, M.Şəfizadə,
M.R.Vaizzadə və başqalarının təşəbbüsü
ilə Təbrizdə
ilk teatr binası - “Xeyriyyə teatrı” tikilir. Orada yaşayan Azərbaycan
türklərinin təşəbbüsü
ilə Təbriz, Urmiya və Xoy şəhərlərində
Ü.Hacıbəylinin məşhur
komediyaları tamaşaya
qoyulmuşdu.
Təbrizdə “Azərbaycan” cəmiyyətinin
teatr truppası
1930-cu ildə Bakı və Tiflis teatrlarında,
dövlət teatrlarında
rejissorluq və aktyorluq etmiş Mirseyfəddin Kirmanşahlı
İrana gələrək
üç il
ərzində Tehranda və Təbrizdə müxtəlif teatr dəstələrində rejissorluq
edib. Təbriz teatrında peşəkarlıq
səviyyəsinin formalaşmasında
onun da xüsusi
əməyi var. Rza Quluzadə Şərqli və Rza Vaizzadənin
də bu teatrın inkişafında
böyük xidmətləri
olmuşdur. Teatr
dəstələrində Şərqlinin
“Mirzə Rza kirmani”, “Cinayət”, “Börkün bəlası”,
“Quqquluqu”, “Dəlilər
yurdu”, “Pul, yoxsa xəyanət” (“Xəyanət və vəfa”), Rza Vaizzadənin “Cəhalət
qurbanı”, “Tükənməz
xəzinə”, Mirzə
Cabbar Əsgərzadənin
“Noi bəşər”,
“Çadramın mühəssənatı”,
“Müəllimlər həyatı”,
Abdulla Fərivərin “Bəhram
Çubinə”, Hilal Nasirinin “Mirzə Tağıxan Əmir Kəbir” pyesləri tamaşaya hazırlanıb.
Teatrşünas İlham Rəhimlinin
Azərbaycan Teatr Tarixi kitabından: “1941-ci ildə Təbrizdə ”Azərbaycan" cəmiyyəti yaranıb və teatr truppası
da təsis edilib. Truppanın tamaşaçılara təqdim etdiyi ilk tamaşa Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin “Bəxtsiz cavan” faciəsi olub. İranda ezamiyyətdə olan rejissor Şəmsi Bədəlbəyli truppa ilə sıx yaradıcılıq əlaqəsi
saxlayıb, burada bir neçə əsərə səhnə
quruluşu verib.
Azərbaycan Dövlət
Opera və Balet Teatrı 1941-ci il
oktyabr ayının əvvəllərindən dekabra
qədər Təbrizdə
qastrol səfərində
olub. Teatrın maraqlı repertuarla
çıxışı şəhərin
teatr həyatında möhtəşəm canlanma
yaradıb. Az sonra ziyalıların cəm olduqları “Azərbaycan cəmiyyəti”nin təşəbbüsü
ilə Təbrizdə
“Azərbaycan aktyorları
heyəti” yaradılıb.
Təbrizdə çıxan “Azərbaycan”
qəzeti teatr prosesini canlandırmaq və pərakəndə qüvvələri cəmləşdirmək
məqsədilə 11 nəfərdən
ibarət müdiriyyət
heyəti təyin edib. Teatr sənətinə təzə gələn həvəskar aktyorları
seçmək üçün
içə 9 nəfərdən
ibarət komissiya fəaliyyətə başlayıb.
1940-1946-cı
illərdə Tehran şəhərində
azərbaycanlı teatr
fədailəri “Fərhəng-e
sinema”, “Honər”, “Şiri Xurşid” teatr binalarında tamaşalar oynayıblar. Repertuarda Mirzə Fətəli Axundzadənin
“Lənkəran xanının
vəziri”, “Xırs quldurbasan”, Üzeyir bəy Hacıbəyovun bütün operettaları
və əksər operaları, Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin, Nəcəf bəy Vəzirovun kiçik həcmli məzhəkələri
əsas yer tutub...".
Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı ...
12 dekabr 1945-ci ildə
Cənubi Azərbaycanda
Azərbaycan Milli Hökuməti yaradılıb. “Milli hökumət zamanında Təbriz Azərbaycan Dövlət
Dram Teatrı yaradılıb
və bu teatrın truppasının
əsasını müxtəlif
truppaların həvəskar
aktyorları təşkil
ediblər. 8 mart 1946-cı ildə teatrın təntənəli açılışı
olub və Cəlil Məmmədquluzadənin ”Anamın kitabı"
dramının tamaşası
göstərilib. Təbrizdən sonra 1946-cı ildə Urmiyada da Dövlət
Teatrı açılıb.
Sərabda, Əhərdə,
Astarada, Qara Ziaəddində, Ələmdarda,
Miyanada, Herisdə, Binabda, Şəbüstərdə,
Zəncanda, Marağada,
Xoyda dram dərnəkləri
fəaliyyətə başlayıb"( “Vikipedia”).
1946-cı ilin dekabrında
ölkədə milli
azadlıq hərəkatına
divan tutulduqdan və Milli Hökumətin süqutundan sonra Azərbaycan Dövlət Teatrı da bağlandı. Yalnız qısa bir müddət ərzində
(1948-1949) Tehranın “Ziba”
teatr salonunda azərbaycanlı incəsənət
xadimləri tərəfindən
türk dilində bir sıra tamaşa
və konsertlər verilmişdir. Həmin tədbirlərin
təşkilinə və
göstərilməsinə məşhur ziyalı alim, yazıçı Gəncəli Sabahının
qardaşı Səməd
Səbahi də başçılıq etmişdir.
1970-ci ildə Urmuda
“Arya” teatrı yaradılıb və qısa müddətdən
sonra bu teatr da bağlanıb. 1950-ci illərin
sonlarında və
1960-cı illərin birinci
yarısında Tehranda
azərbaycanlıların “Mad film”, “Azər film” kinostudiyaları
fəaliyyət göstərib.
Orada çalışan azərbaycanlılar
müəyyən bayramlarda
teatr tamaşaları da göstəriblər.
XX əsrin səksəninci
illərindən İranın
Tehran və Təbriz şəhərlərində Azərbaycan
dilində müəyyən
teatr tamaşaları göstərilməsinə cəhdlər
edilsə də, indiyədək Iranda otuz milyondan çox azərbaycanlının
doğma dildə bir dövlət teatrı da mövcud deyil...
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər
Qrupu KİV-ə
Dövlət Dəstəyi Fondunun
maliyyə dəstəyilə
çap edilir
Azadlıq.- 2012.- 9-12 dekabr.- S.14.