Azərbaycan tənqidinin görkəmli siması

Ədəbiyyatşünas alim Əkbər Ağayev...

Azərbaycan ədəbiyyatına böyük dəyərlər verən və özündən sonrakı nəsillər üçün də önəmli mənəvi irs buraxan şəxsiyyətlər sırasında ədəbiyyatşünas alim Əkbər Ağayevin də özünəməxsus yeri var. O, Azərbaycan ədəbi tənqidinin və ədəbiyyatşünaslığının görkəmli nümayəndələrindən biri olub. Görkəmli alim eyni zamanda, uzun müddət pedaqoji, eyni zamanda ədəbi fəaliyyətlə, tərcüməçiliklə məşğul olub.

Ədəbiyyatşünas alim, filologiya elmləri doktoru, professor Əkbər Məmməd oğlu Ağayev 1915-ci ildə Şuşada anadan olub. Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun dil və ədəbiyyat şöbəsini bitirmişdir. Onun Bakıda ali məktəbdə təhsil aldığı illər repressiyaların ən ağır vaxtına təsadüf etmiş, həmin illərin mənəvi əzablarını çəkənlərdən biri olmuşdur.

Əkbər Ağayev 1937-ci ildə ali məktəbi bitirərək SSRI Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının aspiranturasında təhsilini davam etdirib. Sonra Moskva Ali Diplomatiya Məktəbində oxuyub, bir müddət “İzvestiya” qəzeti və Sovet İttifaqı Teleqraf Agentliyi redaksiyalarında çalışıb.

Sonradan Bakıya qayıdan Əkbər Ağayev bir sıra mətbuat orqanlarında ədəbi işçi, məsul katib, şöbə müdiri və redaktor kimi fəaliyyət göstərib. Eyni zamanda elmi-pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olan Əkbər Ağayev Azərbaycan Pedaqoji, Xarici Dillər institutlarında, BDU-da müəllim, kafedra müdiri və fakültə dekanı vəzifələrində çalışıb. Əkbər Ağayev sonralar Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda fəaliyyətinə davam etmiş, burada da şöbə müdiri vəzifəsində çalışmışdır.

Ədəbi fəaliyyətə 20-ci əsrin 30-cu illərində başlayan Əkbər Ağayev Azərbaycan ədəbiyyatının aktual məsələləri ilə bağlı araşdırmalar apararaq, qısa zamanda tələbkar tənqidçi kimi tanınmışdır. Əkbər Ağayev taleyini bütünlüklə milli ədəbiyyatın inkişafına, yaşadığı dövrün ədəbi prosesinə bağlamışdır.

Nəsillər üçün dəyərli töhfələr

Görkəmli alimin “Nizami və dünya ədəbiyyatı”, “Şeirimizin yeni nəsli”, “Lirikanın qüdrəti”, “Dramaturgiyanın bəzi məsələləri”, “Ədəbiyyat tarixi haqqında qeydlər” və s. kimi ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqidə həsr olunmuş xeyli məqaləsi məlumdur ki, onların arasında rus və dünya ədəbiyyatına həsr olunmuş “Anri Barbüs”, “Höte Nizami haqqında”, “Fransız xalqının böyük oğlu”, “Humanist sənətkar”, “Xalq nəğməkarı”, “Səhər şəfəqləri” kimi əsərlər də vardır. “M.Y.Lermontov” (1941), “A.İ.Gertsen” (1962), “Sənətkarlıq məsələləri” ( 1962), “Nizami və dünya ədəbiyyatı” (1964), “Sənətkara töhfə” ( 1978), “Sənətin tərənnümü” və s. kitabları işıq üzü görmüşdür.

Tərcümə sənəti ilə də yaxından məşğul olan müəllif dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərini dilimizə tərcümə etmişdir. A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov, A.A.Çexov, L.N.Tolstoy və başqa rus ədiblərindən tərcümələri vardır. Xarici ölkə yazıçılarından D.Defonun “Robinzon Kruzo”, F.Lankerin “Uşaqlar və xəncər”, O.Sekoranın “Qarışqalar təslim olmur”, N.Kalmanın “Qara Salli”, Cül Verinin “Arxipelaq alovlanır”, Ç.Dikkensin “Oliver Tvistin macəraları”, A.Qaydarın “Seçilmiş hekayələri”, N.K.Karamzinin “Zavallı Liza”, V.Korolenkonun “Qəribə qız”, Bualonun “Poeziya sənəti”, V.Belinskinin “Seçilmiş məqalələri” və s. kitab halında nəşr olunmuşdur.

O, bir ədəbiyyatşünas kimi ədəbiyyat tarixi, onun bilavasitə nəzəri məsələləri haqqında, eləcə də Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Qasım bəy Zakir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və digər Azərbaycan klassiklərinin yaradıcılığına güzgü tutaraq sanballı əsərlər yaratmışdır.

Dəyərli tənqidçi alim, professor Əkbər Ağayev ədəbiyyatşünaslıq sahəsində məhsuldar işləyən alimlərdən idi. Bu barədə Cəlal Abdullayev yazırdı: “Alimin təkcə ”Nizami və dünya ədəbiyyatı" (1964) adlı məşhur monoqrafiyası onun fikir və zəka vüsətini lazımi şəkildə dərk etmək üçün tam təsəvvür yaratmağa kifayət edərdi. Bu əsər göstərir ki, müəllif Şərqi də, Qərbi də öz doğma ədəbiyyatı qədər bilir və sevir".

Əkbər Ağayev eyni zamanda, başqa xalqların ədəbi nümunələrini tədqiq etmiş, bu sahədə də mükəmməl tədqiqatçı kimi tanınmışdır. Onun “Qədim yunan ədəbiyyatı tarixinin oçerkləri” (1938), “M.Y.Lermontov və Azərbaycan” (1941), “A.İ.Gertsen” (1962) adlı kitabları dediklərimizə nümunədir.

Əkbər Ağayev publisistika, bədii tərcümə sahəsində ardıcıl və məhsuldar işləyən müəlliflərdən idi. Dünya ədəbiyyatının, rus və Avropa yazıçılarının bir çox klassik əsərlərinin ana dilimizə tərcüməsi məhz onun qələminə məxsusdur. A.Puşkin, N.Qoqol, M.Lermontov, N.Ostrovski, D.Defo, N.Bualo, Ç.Dikkens, C.Vern və başqa sənətkarların bir sıra əsərlərini ana dilimizə Əkbər Ağayev tərcümə etmişdir.

Dəyərli və ustad pedaqoq

O həm də geniş biliyə malik mahir pedaqoq idi. Ali məktəblərimizdə xarici ədəbiyyat tarixi, tənqid tarixi kurslarından mühazirələr oxuyub. Əkbər Ağayev qəzetçilik, tərcüməçilik, tənqidçilik, təşkilatçılıq işlərini həmişə müəllimlik sənətilə, pedaqoji işlə ecazkar şəkildə əlaqələndirməyi bacaran və həmişə də canlı mühazirəçi sözünü, pedaqoq sözünü üstün tutan bir müəllim idi. O, ədəbi və elmi gəncliyin ən böyük dostu idi. Gənclərlə dostluq etməyi, onlara məsləhət verməyi, hər biri ilə eyni yaş səviyyəsində rəftar etməyi bacarırdı. Ondan dərs alanlar həmişə Əkbər müəllimi özlərinə ustad, mənəvi ata hesab edərdilər. Həm də gözəl natiqlik qabiliyyətinə malik olan Əkbər müəllim çox həssas təbiətli, musiqini, incəsənəti sevən, şeiri, sənəti qiymətləndirən bir şəxsiyyət idi. Sağlığında 6 kitabı, 20-yə yaxın tərcümə nəşri işıq üzü görüb.

Əlbəttə, Əkbər Ağayev sovet dövründə yaşayıb-yaradan tənqidçilərimizdən idi. Həmin dövrün tələbləri onun yaradıcılığından da yan keçməmişdi. Digər həmkarları kimi o da ədəbiyyatda Lenin irsinə, sovet realizminə təriflər demişdi. Bütün bunlarla yanaşı, milli ədəbiyyatla bağlı araşdırmalarında, fikir və tövsiyələrində heç bir zaman yanlışlığa yol verməmişdir. Nə yazmışdısa, dəqiqliyə, səlisliyə, həqiqətə və gələcəkdə oxunmasına, yaşamasına imza atmışdır.

Əkbər Ağayevin yaradıcılığını təhlil edərkən aydın olur ki, o, elə insanlar haqqında araşdırma aparıb ki, onlar dünya ədəbiyyatının şah sütunları idilər. Bualonun “Poeziya sənəti” əsərinin də tərcüməçisi Əkbər Ağayevdir.

Əkbər Ağayev cəmi 64 il ömür yaşasa da, o yaddaşlarda mükəmməl tərcüməçi, səlis tənqidçi, əvəzsiz müəllim, ən əsası isə sadə təbiətli bir insan kimi qalıb. Onun adı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına əbədi olaraq həkk olunub.

Əkbər Ağayev 1989-cu il martın 2-də Bakıda vəfat etmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə

Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 11 dekabr.- S.14.