“Piri-təriqət”
Əvhədi Marağayi
Qədim Azərbaycan filosof
və şairi
Məşhur Azərbaycan filosof və şairi Əvhədi Marağayi Rüknəddin
haqqında tarixi məlumatlar o qədər
də çox deyil. Onun
anadan olduğu dəqiq tarix, ümumiyyətlə, məlum
deyil. Ensiklopedik biliyə malik
filosof Şeyx Marağalı Əvhədədin
Şeyx Əvhədi ibn Hüseynin 1274-cü ildə keçmişdə
Azərbaycanın paytaxtı
olmuş Marağa şəhərində anadan
olduğu ehtimal edilir.
Yazılı mənbələrə nəzər
saldığımız zaman,
böyük şəxsiyyət
haqqında fərqli deyimlərə rast gəlmək mümkündür. Kimi onu övliya,
xoşbatin, xoşsifət,
allahpərəst, kimi
arif, şeyx, mövlana, kimi mehriban, əxlaqlı, təmiz adam, fazil və kamil
insan, kimi də təsəvvüf təriqəti
başçısı, haqq
yolun bələdçisi
tərifləriylə təqdim
etmişdir.
Yazılı qaynaqların bir çoxunda Marağayinin
ilk zamanlar “Safi” təxəllüsü
ilə şeirlər yazdığı göstərilir. O, təhsilini
yaşadığı dövrdə
Yaxın Şərqin
ən məşhur mədəni mərkəzlərindən
olan Marağa şəhərində almışdır.
Böyük intellekt sahibi ana dilindən
başqa ərəb, fars dillərini,
nücum, məntiq, təbiət elmlərinin,
fəlsəfənin, ilahiyyatı
və sair elmlərin sirlərinə
də yiyələnmişdir.
Dahi Azərbaycan
şairi İmadəddin
Nəsimi Əvhədini
çox sevmiş, onun əsərlərini tərcümə etmiş,
bir sıra əsərlərinə də
nəzirələr yazmışdır. Xacə Hafiz onu
“Piri-təriqət” adlandırmışdır.
Sədi Şirazi isə Marağayini öz ustadı saymışdır.
“Vikipedia”da filosof
haqqındakı bioqrafik
məlumatda deyilir ki, Əvhədi həyatının müəyyən
bir dövrünü İsfahanda yaşamış
və burada farsca bir çox
əsərlər yazmışdır. Bu
faktı əsas gətirən bəzi müəlliflər uzun zaman onu
fars şairi kimi qələmə verməyə
çalışmışlar. Lakin bu fikir
kökündən yanlışdır. Çünki
əvvəla, o dövrdə fars şairlərinin çoxu
ərəbcə yazmışdır ki, bu, onların milliyyətcə ərəb
olması demək deyil. İkincisi,
keçmişdə bir çox
şairlər iki, yaxud
üç dildə yazmışlar. Ücüncüsü, o zaman Azərbaycan
şairlərinin əsərlərini fars və ərəb dilində yazması dövrün tələbi olmuşdur.
Bəzən də bu əsərlər sifariş əsasında, sifarişçinin(əsasən
hökmdarların) istəyi ilə o dildə
qələmə alınmışdır. Yazılı mənbələrdən
aydın olur ki, bir çox Türkdilli yazarların Türkcə
divanları oğurlanmış, məhv edilmiş
və ola bilsin ki, gizlədilmişdir. Gələcək tarixi araşdırmaların neçə-neçə
belə əsərlər işığa
çıxaracağını da tərəddüdsüz
söyləmək olar. Amma
burada məsələlərə
aydınlıq gətirən əsas fakt böyük mütəfəkkirlərin əsərlərindən
alınmış fikirlərdir.
“Gami-Gam”
- ən şöhrətli əsəri
Əvhədi
Rüknəddinin bizə məlum olan əsərləri
aşağıdakılardır: tərcibənd, gəzəl,
rübai, qitə və qəsidələrdən ibarət (ən
azı 15000 beytlik) divan, Xacə Ziyad-əd-din Yusif ibn Xacə
Əsilinin(Əsil-əd-din) xahişi ilə
yazdığı, 525 beytdən ibarət aşiqanə bir
poema “Dəhnamə” (“Məntiqül-üşşaq”),
1333-34-cü ildə 60 yaşında 1 il müddətində
yazdığı şah əsəri “Cami-Cəm” didaktik-fəlsəfi
məsnəvisi (9142 misralıq bu əsər Azərbaycan
hökmdarı Xacə Qiyas-əd-din Məhəmməd ibn Rəşidə
ithaf olunmuşdur), şer divani 10000 beyt.
Orta əsrlər
müsəlman Şərqinin görkəmli simalarından
Əvhədi Marağayinin Sufilik fəlsəfəsinə əsaslanan
poetik əsərləri arasında ən məşhuru “Cami-Cəm”dir
(“Gami-Gam”) .
Bu orijinal əsər həyatın mənası və insanın özünü dərk etməsi fəlsəfəsini anladır. Müəllif bu əsərində İlahi eşqə yetişməyin yollarını göstərir. Tədqiqatçılar “Gami-Gam”-i bu baxımdan ən kamil əsər və dünyada tayı-bərabəri olmayan mənbə kimi dəyərləndirirlər. “Gami-Gam”-in 1970-ci il nəşrinin ön sözündə görkəmli alimimiz M.Sultanov yazır: “Yeri gəldikcə Azərbaycan sözləri və məsəlləri ilə bəzənən bu əsərin şair tərəfindən ”Cami-Cəm" adlandırılması təsadüfi deyildir. “Cami-Cəm” əfsanəvi İran padşahı Cəmşidin istənilən hər şeyi özündə əks edən camına işarədir. Şair demək istəmişdir ki, onun bu əsərində Cəmşidin camında olduğu kimi, hər məsələyə cavab tapmaq olar. Əvhədi özü əsərinin “Cami-Cəm” adlanmasını belə izah edir.
Adını “Cəmşidin camı” qoydum mən,
Varlığın əksini onda görərsən.
Hər kəs istəyirsə dünyanı görmək,
Könlü istəyəni burda görəcək.
...Təsadüfi deyildir ki, bu əsər, istər
şairin öz
vaxtında, istər sonrakı dövrlərdə geniş yayılmış, Şərq
xalqları tərəfindən sevilə-sevilə oxunmuş və bir çox klassik şairlərin
yaradıcılığına öz təsirini
göstərmişdir."
“Bu kitab övliya kitabıdır, bax!”
Böyük filosof “Cami-Cəm”in
“Bu kitabın məzmunu
haqqında” bölməsində
öz əsəri haqqında belə deyir:
Bu kitab övliya kitabıdır, bax!
Yaramaz şöhrətçün
onu aparmaq.
Bu əlvan naxışlı
kitabda olar,
Cənnət, cəhənnəmin yolu aşikar,
İlk günün, hazırın,
son günün sözü,
Bir neçə
beytilə yazıldı,
düzü.
Yaxşının sifəti, yamanın
üzü,
Oğrunun hiyləsi, tacirin
sözü,
Bir söz artırmadan yazıldı bir-bir,
Tutulmaq bilməyən
bir ay kimidir.
Mövlana Əvhədi Rüknəddin
1338-ci ildə martın
8-də 65 yaşında doğma
şəhəri Marağada
dünyasını dəyişmişdir. Dahi şairin
məqbərəsi Cənubi
Azərbaycanın Marağa
şəhərindədir. Bura hazırda “Pir Əvhəd-əd-din” adı ilə çox məşhur bir ziyarətgahdır.
Onun məqbərəsini
ziyarət etmək hamıya nəsib olmayan böyük xoşbəxtlikdir:
Bir rəngdə olsa da nurla can əgər,
Yenə bədənlə də yaxınlıq edər.
O şey ki, xalq
onu ziyarət sayır,
O, bu nura doğru
hey addımlayır.
(“Gami-Gam”)
Böyük şair və filosof Mövlana Əvhədinin baş daşı üzərində
bu sözlər yazılmışdır: “Bu qəbir
böyük ağa, məşhur alim, görkəmli natiq, insanların ən yaxşısı Hüseyin
İsfahaninin oğlu,
millətin övladı,
rəhmətlik Əvhəd-əd-dinindir.
Yeddi yüz otuz səkkizinci
(738) ildə şəban
ayının 15-də vəfat
etmişdir.”
Dahi şairin
həyat və yaradıcılığını ən geniş tədqiq edən şəxs Qulamhüseyn Beqdeli olmuşdur. O, şair
haqqında “Əvhədinin
həyat və yaradıcılığı” adlı
kitab(Bakı, 1962) nəşr etdirmişdir. Bundan başqa, Əvhədinin
“Gami-Gam” əsərini
farscadan Azərbaycan türkcəsinə də
tanınmış alimlərimiz
Qulamhüseyn Beqdeli və Xəlil Həmid oğlu tərcümə etmişlər.
Bu tərcümə 1970-ci ildə “Azərbaycan” Dövlət nəşriyyatında
20000 tirajla kiril əlifbası ilə nəşr olunmuşdur.
Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, sovet dövründə ciddi senzura və
ateizimin hökm sürdüyü bir dövrdə belə bu kitabın tərcüməsini və
çapını əsl
fədakarlıq kimi dəyərləndirmək olar.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər
Qrupu KİV-ə Dövlət
Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə
çap edilir
Azadlıq.- 2012.- 13 dekabr.- S.14.