Azadlığa ithaf olunmuşBalaca qara balıq

 

İstibdada qarşı qələmli mübarizə

 

Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq simalarından biri olan Səməd Behrənginin əsərləri yeni-yeni oxucu nəsillərinin diqqətini daha çox çəkməkdədir. Onun böyük ustalıqla qələmə alınan, milli dəyərlərin qorunub saxlanmasına həsr olunmuş əsərləri azadlıq mübarizəsinin ədəbi çağırışçısı rolunu oynamışdır.Ölməz yazıçınınBalaca qara balıqhekayəsini dünya ədəbiyyatının ən gözəl incilərindən biri hesab etmək olar. Cəmi 28 il ömür sürmüş qələm sahibinin mükəmməl əsərləri artıq ölkədən xaricdə xeyli məşhurdur. Səməd Behrəngi 1939-cu il iyun ayının 24-də Təbriz şəhərində fəhlə ailəsində anadan olmuşdur.

O, ibtidai təhsilini burada 21 Azər adlı məktəbdə almağa başlayıb, sonra Cavid məktəbində Tərbiyyətliseyində başa vurub. Tələbəlik illərindəXənde” (Gülüş) adlı həftəlik divar qəzeti buraxan gənc Səməd ilk ədəbi tənqidi satirik qələm təcrübələrini bu dövrdə yazmışdır.

Burada oxuduğu illərdə Səmədin atası tez-tez liseyə çağrılır, oğlunun siyasi fəaliyyəti ilə bağlı ona xəbərdarlıq edilirdi. O, Təbriz Universiteti filologiya fakültəsinin ingilis dili şöbəsində təhsil almışdı (1956-1961). Səməd universitet təhsilini bitirib, müəllimlik üçün Azərbaycanın müxtəlif kəndlərinə gedir. Behrəngi əmək fəaliyyətinə Azərşəhr (Tufarqan) mahalının Mamağan, Gögan ibtidai məktəbində müəllim kimi başlayır. Bu dövrdə Azərbaycan nağıllarını toplayır, fars dilinə tərcümə edib həmkarı Behruz Dehqanı ilə birlikdə nəşr etdirir. Bundan başqa, onun fars dilindən doğma dilə çevirdiyi tərcümələri dövri mətbuatda nəşr olunur. Tezliklə, Səmədin müəllimliyini , ingiliscə öyrənməsini Təhsil Nazirliyi qadağan edir. Bu müddətdə onun bir neçə kitabı çap olunur. O, həmçinin Azərbaycan məktəbləri üçün Türkcə əlifba kitabını yazır. Bu kitab heç vaxt çap olunmur. Pəhləvi rejimi Səməd BehrənginiParə-parəkitabına görə nəzarət altına alıb, 6 ay işdən uzaqlaşdırır.

 

İtaliyada ən yüksək mükafat

 

Səməd Behrənginin yaradıcılıq dövrü yaşadığı mühitin inqilabi hadisələrlə çalxandığı zamana təsadüf edirdi. 21 Azər hadisəsi ilə bağlı baş verənlər hələ xatirələrdən silinməmişdi. Azərbaycan milli məsələsi Pəhləvi istibdadı üçün hər şeydən təhlükəli idi. Əslində, inqilabi hadisələrə qatılmayıb, yalnız yaradıcılıqla məşğul olan Behrəngi məhz o milli məsələnin daşıyıcılarından biri idi...

Behrəngi xalq arasında gəzib topladığı xalq nağılları əsasında kitablar yazmağa başladı. İstibdadın Azərbaycan türklərinin milli şüurunu silib atmağa çalışdığı bir zamanda bu, ən böyük vətənpərvərlik işi idi. Beləliklə, 1959-cu ildə onun ilk hekayələriAdətBinamdərc olundu. Bundan sonraUlduz qarğalar”, “Çuğundursatan oğlan”, “Məhəbbət əfsanəsi”, “Tapmacalar qoşmacalar”, “Azadlıq beşiyi”, “24 saat yuxuda ayıqlıqda”, “Koroğlu keçəl Həmzə”, “Ləb-ləbi satan kiçik oğlan”, “Sadə inşa”, “Quşbaz keçəl”, “Balaca qara balıq s. əsərləri işıq üzü gördü.

Səməd Behrənginin hekayələr kitabı İtaliyanın Bolonya şəhərində keçirilən Uşaq Kitabları Müsabiqəsində qızıl medala layiq görülmüş, birinci yeri tutduğuna görə kitabları italyan, fransız, ingilis, türk dillərində nəşr edilmişdir.

Cənubi Azərbaycanlı yazıçı Güntay Gəncalp Behrəngi haqqındakı məqaləsində yazır: “...BehrəngiPara-para" adında bir kitab yayınladı. Kitabın adı çox anlamlı idi. Buradakıpara-parasözü, dolayısıyla para-para bölünmüş, parçalanmış Azərbaycana işarə edirdi. Kitabda Quzey Güney şairlərinin şeirlərindən örnəklər verilmişdi. Behrəngi öldürüldükdən sonra onun əsərlərinə olan istək şiddətləndi. Bu şiddətli istək istər-istəməz onun milli kimlik görüşünün özümsənməsinə səbəb olurdu. Hətta bu gün milli kimliyimizin yüksəlişində Səməd Behrənginin kitablarının çox böyük etkisi var. Sadəcə onun əsərlərinin etkisi deyil, “Səməd Behrəngiadı özü-özlüyündə milli mübarizəni çağrışdırır..".

 

Milli mədəniyyətin oyaq vicdanı”...

 

Səməd Behrəngi Cənubi Azərbaycandakı milli azadlıq mübarizəsində simvollaşmış bir addır. Həmkarları onuAzərbaycan kəndlilərinin canlı dili”, “Milli mədəniyyətin oyaq vicdanı”, “Xalqa üz tutan”, “Səyyar müəllimadlandırmışlar.

Onun yaradıcılığında bir çox unikal nümunələr var ki, onlardan ən mükəmməliBalaca qara balıqhekayəsidir. Hekayəni doğma dilimizə çevirən Güntay Gəncalp məqaləsində əsərlə bağlı fikirlərini belə ifadə edir: “...”Qaraca balıq" həqiqəti, sonsuzluğu ruhi bütünlüyü axtaran bir insanı xatırladır. Bu yoldakı mübarizədə təcrübə qazanıb dolğunlaşan, macəradan macəraya atılan, bir an belə doğrunu aramaqdan vaz keçməyən bir insan. Qarşısına türlü-türlü cəhalət çıxır, həyatını məhv edən vəhşilərlə qarşılaşır Qaraca balıq. Ancaq həyat doğrunu öyrənməyə həsr edilmirsə, onun anlamı var. Həyata anlam verən hərəkətdir. Çünki hərəkət edərkən təcrübə qazanılır, yeni hədəflər ortaya çıxır. Behrəngi çox gözəl təsbit etmiş bunu ki, böyük amac yolunda səfərə çıxarkən, qorxu hissi öz-özünə yox olur. ...Necə ki, Qaraca balıq öz qılıncı ilə balıqdan quşu, balıqları yeyən naqqanı içlərindən vurur. Öz qılıncı ilə onların qarnını yırtıb balıqların həyatını təhlükədən qurtarır. Hamı qəhrəman olmaz. Qəhrəmanlıq üçün hünər xarakter lazımdır. Bir qəhrəmanın, bir fikir adamının hesabına bir millət bir topluluq azadlığını əldə edir...".

Ölməz yazıçının seçilmiş əsərləri BakıdaMəhəbbət nağılı” (1987) adı ilə kütləvi tirajla buraxılmışdır. Bundan başqa, Behrənginin əsərləri bir çox dünya dillərində çap olunmuşdur. Türkiyədə son zamanlar xeyli məşhurlaşan yazıçının əsərləri hətta filmlərin mövzusu olmuşdur.

Öz millətinin vurğunu olan, milli şüurun oyanmasında önəmli rol oynayan yazıçı 1968-ci il avqustun 30-da naməlum şəxslər tərəfindən öldürülmüşdür. Meyidi İranın Xumarlı yaşayış məntəqəsi yaxınlığında Araz çayından tapılan Behrənginin İran şahının göstərişi əsasında qətlə yetirildiyi söylənir.

 

Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

 

Azadlıq.- 2012.- 15 dekabr.- S.14.