Tariximizin qanla yazılan səhifələri...

Çəkişmələr meydanında Azərbaycan

XIX əsrdə Azərbaycanla bağlı baş verən tarixi hadisələri əks etdirən qaynaqlar bu qədim torpaqların necə böyük savaşlara səhnə olduğunu tam açıqlığı ilə gözlər önündə canlandırır. Daxili çəkişmələrdən qaynaqlanan bu tarixi hadisələrdə yer alan, o savaşlarda iştirak edən bir çox şəxsiyyətlərin adları Azərbaycanın ən böyük şəhərlərinə, o cümlədən Şuşa və Gəncəyə olan hücumlarda keçir. Belə şəxslərdən biri də Nəzərəli xan Məhəmmədəzim xan oğlu Mərəndidir. O, Mərənd şəhərində anadan olmuş, burada mükəmməl təhsil almışdı. O, Seyid Nəzərəli xan yüzbaşının nəvəsi, Mir Qılınc xan Babanın törəməsidir.

Nəzərəli xan II Rus-İran müharibəsində iştirak etmiş, o dövrdə Azərbaycan ərazilərinə qarşı aparılan əməliyyatların iştirakçısı olmuşdur. Həmin tarixin araşdırmalarından olan Ənvər Çingizoğlu tarixi mənbələrə (Əminə Pakrəvan adlı müəllifə) əsaslanaraq yazır:

“Şuşanın fəthindən sonra dayısının başçılığındakı Xoydan gələn ordu ilə bərabər Gəncəyə hücum etməyi planlamışdı. Böyük oğlunu səkkiz min nəfərlik piyadanın sərkərdəsi olan Əmir xanın yardımçılığına təyin etmişdi. Iki min ordu ilə şahzadəyə qatılan Mərəndin hakimi Nəzərəli xana Gəncəyə hücum etmək üçün hazır gözləməsini əmr etdi”.

Amma tarix göstərir ki, bu hücum əməliyyatlarına rəhbərlik edən Abbas Mirzənin göstərişi gələndən sonra Əmir xan ondan boyun qaçırıb. O, Narın qalasının içərisinə getməyi rədd edib. Abbas Mirzənin oğlu Məhəmməd bu əhvalat barədə atasına xəbər verir. Oğlu yazır ki, sərdar Əmir xan qala üçün olan topu, gülləni və hərbi sursatı Gəncənin Narın qalasına çəkməyə razı deyil.

Abbas Mirzə Cavab yazır:

“Bunun eybi yoxdur, mən mərəndli Nəzərəli xanı iki alay sərbaz ilə Narın qalasında yerləşdirib, onun mühafizəsinə başlamaq üçün göndərirəm. Sizin qala ilə işiniz olmasın, onu Nəzərəli xanın öhdəsinə buraxın. Qalanın bütün işlərinə Nəzərəli xan cavabdehdir. Əgər mən oraya gəlsəm, oğluma xidmət edən o saqqallı arvadın üzünə gözüm sataşsa, mən bilmirəm ki, onun başına nə oyun açaram”.

Azərbaycan ordusu Gəncəyə doğru irəlilədikdə, yerli əhalinin müqaviməti ilə qarşılaşdı. Burada çoxlu ermənilər vardı və onların şübhəsiz ki, öncədən ruslar tərəfindən alınması nəticəsiz ötüşmədi. Ermənilər rus silahları ilə Şahzadənin ordusuna qarşı savaşmağa başladılar. Bu da ordunun sürətli şəkildə yer dəyişdirməsinə mane oldu. Amma bu dəstələri zərərsizləşdirmək Azərbaycan ordusu üçün çətin iş deyildi. Azərbaycan ordusu Gəncəyə doğru irəlilədiyi ərəfədə Şahzadəyə qorxunc bir xəbər gətirdilər: Gəncə qalasını müdafiə etməkdə məsul olan Mərənd hakimi Nəzərəli Xan öz alayını geri çəkib, Şahzadə Məhəmməd Mirzənin ordusu olan yerə getmişdir.

İşğala aparan savaş yolları

Bu sarsıdıcı xəbərdən sonra Əmir xan qorxu və tərəddüd ilə qoşunu götürüb, Gəncədən Şəmkir tərəfə yola düşdü. Gəncə qalasında olan Nəzərəli xana xəbər verdilər ki, o da bir-iki alay qoşun götürüb kömək məqsədilə onların yanına gəlsin. Qərar belə idi ki, əvvəlcə onlar gedib Mədətovla vuruşacaqlar, qalib gəlsələr, çox yaxşı, məğlub olsalar, həmin sərbazları götürüb Gəncə qalasına sığınacaqlar. Hamı birlikdə qalanı Abbas Mirzə gələnə kimi saxlayacaqdır. Nəzərəli xan sərbaz göndərməkdən boyun qaçırıb belə cavab verdi:

“Məni qalanı saxlamağa göndəriblər, sizə əsgər verməyə göndərməmişlər. Sizinlə birləşib vuruşmaq barəsində bir cavab verə bilmərəm”.

Azərbaycan ordusunun gəlişindən ümidlənən Gəncə əhalisi yavaş-yavaş ümidsizliyə düşməkdə idi. Şəhərin bir çox məhəllələrindən və kəndlərdən insanlar dəstə-dəstə fəryadlar içində Araz çayına doğru, Azərbaycan ordusunun olduğu düşünülən yerlərə qaçırdılar. Nəzərəli Xanın bu xəyanəti Abbas Mirzəni dəliyə döndərdi. Onun dərhal hüzuruna gətirilməsini əmr etdi. Şahzadə Nəzərəli xanın rütbələrinin alınaraq arxası üstə çullu bir eşşəyin üstünə bağlanmasını istədi. Beləliklə, Nəzərəli xanı hər yerdə, xüsusən başçısı olduğu öz alayının içində dolaşdırıb aşağıladılar. Eşşəyin başını çəkən adam məsxərə ilə “Şah gəldi” deyə bağırırdı. Bundan sonra da Abbas Mirzə Nəzərəli xanı Mərəndə göndərdi. Ora məktub yazaraq Nəzərəli xanın öldürülməsini əmr etdi. Nəzərəli xanı 1828-ci ildə Mərənddə cəlladlar boğub öldürdü.

Nəzərəli xanın ölümündən sonra Mərənd xanları Şahzadəyə qarşı düşmənlik duyğusu bəsləməyə başladılar. Onlar hər an intiqam üçün fürsət axtarırdılar. Ona görə də, bu xanlar Naxçıvanda General Aristovla əlaqə saxlayıb Təbrizin xaotik durumunu anlatmış, Təbriz baş ruhanisi Mir Fəttahın mövqeyini ona bildirmişlər. Generala demişdilər: “Təbrizdə az əhali var. Təbriz əhalisi sizin gəlişinizdən yanadır. Mir Fəttah da belə düşünür. Əgər siz Abbasabad qalasında min nəfər qoyub və üç min nəfərlik orduyla Mərənd istiqamətindən Təbrizə hücum etsəniz, şəhəri təslim ala bilərsiniz. Siz Təbrizə yaxınlaşdığınızda əhali üsyan edib və sizə yardımçı olacaq”(Vikipedia).

Ruslara təslim edilən Təbriz

Bundan sonra rus ordusunun hansı yollarla Təbrizə gəlməsi üçün bələdçilik edilmişdi. General Aristov 3.000 piyada, 1.000 qazaq və on topla Təbrizə yola düşmüşdü. Rus ordusu Təbrizin altı ağaclığında olan Sofyana çatdıqda, şəhər əhalisində təslim qənaəti yaranmağa başlamışdı. Bu o demək idi ki, şahzadənin burnunun ucunda olan rus ordusu heç bir dirənişə rastlanmadan buraya qədər gəlmişsə, Təbrizə də girəcəkdir.

Şahzadə Abbas Mirzə Təbrizin bir milliyinə yetişən kimi xəbər gəldi ki, knyaz Eristov sərdar Paskeviçin əmrinə görə mərəndli Nəzərəli xanın oğlanlarının bələdçiliyi ilə Təbrizə daxil olmuşdur.

Rus qoşunu Təbriz yaxınlığına yetişən kimi, Təbriz əmirləri darvazaları açdı, bəylərbəyi Fətəli xan və müctəhid Mir Fəttah darvazaların açarını götürüb itaətlə knyazı qarşılamağa gəldilər. Knyazın qarşısına çıxmazdan əvvəl darvazalardan top atdılar. Knyaz davanın başlandığını zənn etdi. Sonra bunun salam atəşi olduğunu başa saldılar. Hamı knyazın hüzuruna gəlib onu ehtiram və izzətlə şəhərə apardılar. Abbas Mirzə ürəksıxıcı hadisəni eşitdikdən sonra o gecə qızılbaş əmirləri və xanları ilə iclas və məsləhət etdi: “Bundan sonra gedib atama və qardaşıma dəxil düşmək, onların vilayətlərinə göz dikmək mənə ölümdən betərdir. Rus imperatoruna boyun əymək daha yaxşıdır, o, böyük və rəhmli padşahdır. Onun ixtiyarında mənim kimi şahlar və şahzadələr çoxdur, əlbəttə, məni də bir oğul, bir general kimi hesab edər, bir parça çörək verər ki, asudəliklə öz həyatımı keçirim”.

Beləliklə, Abbas Mirzə də müqavimət göstərməyin anlamsız olduğunu düşünüb təslimçiliklə barışdı və məğlubiyyəti qəbul etdi.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 22 dekabr.- S.14.