Orda bir yurd var, uzaqda...

Adı və tarixi saxtalaşdırılan abidələrimiz

Bu gün Azərbaycanın işğal olunmuş qədim torpaqlarında tariximiz və mədəniyyətimiz çirkin şəkildə saxtalaşdırılır. Uzaq və yaxın tarixə nəzər salsaq, təcavüzkar qonşuların sahibləndiyi yurd yerlərimizdə necə acı faciələr yaşandığına şahid olarıq.

Qərbi Azərbaycan torpaqları tariximizin ən qədim səhifələri yazılmış yurd yerlərimizdir. Buradakı alban tarixindən son dövrlərə qədər gəlib çıxmış unikal abidələr bütün həqiqətləri ortaya qoyur. Azərbaycan türklərinin dədə-baba yurdu olan Göyçə mahalında yüzlərlə belə qiymətli abidə var. Onların bəziləri ermənilər tərəfindən dağıdılıb, yerlə-yeksan edilmiş, bir çoxunun isə tarixi saxtalaşdırılaraq “özününküləşdirilmişdir”. Buradakı Ağkilsə kəndində III-V əsrlərdə yaşamış albanların tarixindən bəhs edən çoxlu abidələr var. Kəndin ilk adı 1935-ci ilin yanvarın 3-nə qədər Ağkilsə, ikinci adı isə 1988-ci ilin dekabrına qədər Azad olmuşdur. Ənənəvi olaraq, kəndin adının dəyişdirilməsi buradakı türk izlərinin silinməsi məqsədi daşıyırdı. Amma kəndin ərazisindəki tarixi yer adları, türk toponimləri gerçəkləri ört-basdır etməyə imkan vermir. Burada kəndin şimalına doğru yerləşən "Ocaq daşı", Axund təpəsinin sol tərəfindəki "Bəzirxana", kəndin mərkəzindəki "Dədə Ələsgər"in qəbirüstü abidəsi və XIX əsrin sonlarında kəndin Hacılar tayfasının sakinləri tərəfindən tikilmiş məscid mövcuddur. Kəndin mərkəzində yerləşən, tarixi III-V əsrlərə təsadüf edən Alban məbədi də burada albanların 1254-cü ilə qədər yaşamasını sübuta yetirir. 1254-cü ildə Türk məbəd xeyriyyəçisi Əhməd Xoca tərəfindən təmir olunmuşdur, abidənin balaca giriş qapısının üstündəki daş kitabənin üzərində "Qrabar" əlifbası ilə yazılmış yazı var. Bu kitabədəki yazının oxunması çox çətin olduğundan, erməni daşnakları məbədin onlara aid olduğunu iddia edirdilər. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün 1958-ci ildə Basarkeçər rayon XDS İK-nin sədri vəzifəsində işləyən kənd sakini Məmmədov Bilal İrəvan şəhərindən Alban tarixini və əlifbasını kamil bilən professor dəvət edir. Komissiya həmin daş kitabəni oxuyaraq bir daha təsdiq edir ki, həqiqətən məbəd albanlara məxsusdur.

Eyni zamanda, ərazidəki tarixi uzaq keçmişə gedib çıxan Səhnəbanı bulağı (Böyük bulaq), Mehdi bulağı, Dövrüş bulağı, Bəzirxana bulağı, Qumlu bulağı, Bəşir düşən dərə, Dərə yurdu, Yelvə dərəsi, Axund dərəsi, Daşlı güneyi, Qalaq daşları və Sarı xəndək adlanan yerlər də buna real nümunədir. Sarı xəndək adlanan yerdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı üç dörd mərtəbəli qəbirlər tapılmışdır. Kəndin ərazisində müxtəlif dövrlərdə kənd və qonşu kəndlərin əhalisinə xidmət edən 3 ədəd su ilə işləyən un dəyirmanları olmuşdur.

Alban tarixinin parlaq səhifələri

Alban abidələrinin bir neçə unikal nümunəsi də Aşağı Şorca kəndindədir. Bu kəndin ərazisində albanlara məxsus kilsə və bir sıra başqa tarixi abidələr var. Bundan başqa, Uzunlar sahəsində qazıntı zamanı albanlara məxsus küp qəbirləri tapılıb.

Dərələyəz mahalının Keşişkənd rayonunun Ələyəz kəndində mövcud olan Azərbaycan türklərinə məxsus başqa maraqlı bir abidə də Əxi Təvəkkül zaviyəsidir.

Alimlərin qənaətinə görə, Əxi Təvəkkül zaviyəsi XII-XIII əsrlərə aiddir. Bunu abidənin kitabəsi də sübuta yetirir. Kitabədə yazılır: “Bu məzar mərhum və uca şəhid, Qadir Allahın rəhmətinə ehtiyacı olan Əxi Təvəkkülündür - Allah onun günahlarını bağışlasın - məhərrəm ayı, doqquz yüz əllinci il (miladi-1543-cü il) tarixdə.”

Mühüm memarlıq dəyərinə malik olan abidə Azərbaycan türkləri tərəfindən ziyarətgah kimi qorunurdu. Bu abidənin giriş yerində yerləşən daş lövhədə yerin, ayın və günəşin rəmzi olan üç dairə, hər dairədə 12 imamın rəmzi kimi 12 xətt və tarixən Dərələyəz mahalında yaşamış türk tayfasının sayını bildirən doqquz ədəd səkkizguşəli ulduz həkk olunmuşdur. İndi bu abidə ermənilər tərəfindən dağıdılmış, bütöv qalan daş lövhənin bir hissəsində isə xaç şəkli çəkilərək erməniləşdirilmişdir.

Qırxbulaq mahalının Avan kəndində yerləşən Avan Bazilikası da qədim məbəd kimi istifadə olunmuşdur. Məbəd 592-598-ci illərdə inşa edilmiş və dövrümüzə yarımdağılmış vəziyyətdə çatmışdır. 1939-1941-ci illərdə ermənilər məbədi bərpa edərək ona erməni memarlıq elementləri ilə uyuşmayan yad əlavələr gətirmişlər.

Tədqiqatçı-alimlər bu məbəd binasının hansısa qədim bir məbədin özülləri üstündə inşa olunmasını düşünürlər. Ərazidəki arxeoloji tədqiqatlar zamanı xüsusi ornamentli naxışlarla bəzədilmiş inşaat materialları və incə yonulmuş daşlar tapılmışdır. Bu binanın indiki qalıqları iki hissəli platforma üzərində yerləşmişdir. Gümbəz və tavan uçduğundan divarlara ağırlıq düşməmiş və nisbətən sağlam qalmışdır. Avan bazilikası beş gümbəzi olan ilk məbəd hesab olunur. Məbəd SSRİ dövründə ermənilər tərəfindən “bərpa” edilmiş və məbədin divarlarında süni olaraq erməni dilli kitabələr yerləşdirilmişdir.

Avan kəndi qədimdən türk boylarının məskəni olmuş, ilk 38 erməni ailəsi bura 1828-1829-cu illərdə İrandan köçürülmüşdür.

İşğalçıların sahibləndiyi memarlıq nümunələri

Loru mahalının Ağtala dəmiryol stansiyasından təxminən 3 km məsafədə yerləşən Ağtala monastır və qalası dövrümüzə ilkin quruluşunu saxlayaraq gəlib çatmışdır. Ağtala qalası Şəddadilərin və Atabəylərin hakimiyyəti dövründə bölgənin müdafiə sistemində mühüm yer tutmuşdur. Kompleksə daxil olan əsas məbəd binası freskaları ilə diqqəti cəlb edir. Məbədin adı türkcə olmaqla “ağ” və “tala” sözlərindən ibarətdir. Məbədin yerləşdiyi Ağtala kəndi qədim dövrlərdən türk tayfalarının yurdu olmuş və XX əsrin ortalarına kimi kənddə yalnız Azərbaycan türkləri, yunanlar və gürcülər yaşamışlar. XX yüzilin əvvəllərində kəndə yunan ailələri köçərək məskunlaşmışdır. İlk ermənilər isə kəndə 1922-ci ildə köçüb gəlmişlər.

Üçkilsə şəhəri yaxınlığında yerləşən qədim Göy Mələkləri məbədi VII əsrin II yarısında katolikos III Nerses tərəfindən inşa etdirilmişdir. Bu məbədin inşasına 642-ci ildə başlanmışdır. Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı məbədin 653-cü ildən ibadətə açılmasını bildirir. X əsrdə bina uçaraq dağılmış və bir daha bərpa olunmamışdır.

Zəngəzur mahalının Qarakilsə rayonu ərazisində yüksək dağlıq ərazidə yerləşən bir qədim alban abidəsi də Tanaat məbədidir.

Bu bölgədə xristianlığın ilk dövrlərinə (IV-V əsrlərə) aid olan məbəd yarım dağılmış vəziyyətdədir. Məbəd qırmızı daşdan inşa edildiyi üçün yerli azərbaycanlı əhali onu həm də Qırmızı kilsə adlandırmışdır. Tədqiqatçıların fikrinə görə, bölgədə xristianlığın yayılmasına qədər abidə atəşpərəstlik məbədi olmuşdur.

Tanaat məbədi Tatev monastırından sonra bölgədə ikinci ruhani mərkəzi olmuşdur. 1975-ci ildə məbəd ermənilər tərəfindən bərpa olunarkən köhnə məbəd xarabalıqları arasından Urartu çarı I Argiştiyə məxsus daş kitabənn tapılması haqqında xəbər yayılmışdır.

Məbədin ətrafında XIII-XVII əsrlərə aid xaçdaşlar, qəbiristanlıq, qala xarabalıqları və s. abidə qalıqları var. Məbədin yerləşdiyi ərazi qədimdən türk-oğuz boylarının vətəni olmuş, bura ermənilərin ilk kütləvi axını XIX yüzilin əvvəllərində bölgənin Çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonra başlamışdır.

Loru mahalının Uzunlar kəndində VI yüzilin sonu, VII yüzilin əvvəllərinə aid olan qədim türk abidəsi Uzunlar məbədidir. Məbəd adını kəndin adından almışdır.

Məbədin əsası VI əsrdə qoyulmuş və burda ilk tikililər də həmin dövrdə inşa edilmişdir. Lakin sonrakı dövrdə Sünik kilsəsinin rəhbəri III Uzun Hovannes təxminən 717-728-ci illərdə monastır kompleksini inkişaf etdirmiş və kompleksə yeni binalar əlavə etmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 17-18 iyun.- S.14.