Köksündən vurulan Laçın...

Sultan bəyin cənnət yurdu

Mayın 18-də Laçın rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasının 20 ili tamam olur. Uca dağlar qoynuna sığınmış qala kimi, səfalı yerləri, şəfalı bulaqları və heyranedici mənzərələrilə yüz illərdir tarixlə baş-başa dayanan Laçın da bir fitnəkarlığın qurbanı oldu. Onu da əsrlər boyu bu torpaqların başında min cür çirkin siyasət quran imperiya təxəyyüllü qonşular Azərbaycanın bağrından qoparıb xəyanətkar ermənilərə bağışladılar.

Laçın Qarabağın fəthi üçün dəhliz rolu oynayırdı. Onu ələ keçirmək namərd işğalçıları məqsədlərinə bir addım da yaxınlaşdırırdı. Və döyüşə-döyüşə, qurban verə-verə, boyun əyməyə-əyməyə dayanan qəhrəman şəhər bir günün içində əldən getdi.

Bu yerlərdə tarixə dastanlar yazan igidlər at oynatmışdı. Zaman-zaman düşmənlərə qan udduran qəhrəmanlar sinəsini sipər etmişdi öz ana yurdlarına. Burada hamının əzbər bildiyi Sultan bəy dastanı yazılmışdı - Türk ordusuna xəyanət etdiyi üçün tayqulaq qalan erməni generalı Andronikin dəstəsini darmadağın edən Sultan bəy!

Qarabağın general qubernatoru, ilk demokratik cümhuriyyətin hərbi naziri Xosrov bəy Sultanovun qardaşı Sultan Sultanov! Öz partizan dəstəsilə Laçın-Zabux yolundakı bir dərədə pusqu quraraq Andronikin qoşununu mühasirəyə almış, bir gün davam edən qanlı savaşdan sonra erməniləri darmadağın etmiş, Andronik güclə qaçıb canını qurtarmışdı. O vaxtdan dərənin adı da tarixə “Qanlı dərə” adıyla düşmüşdü.

Laçın tarix boyu belə qan-qadaları çox görmüşdü. Rəsmi mənbələr göstərir ki, 1905-1907 və 1914-1920-ci illərdə Laçının da daxil olduğu Zəngəzur bölgəsində silahlı erməni dəstələrinin törətdiyi qırğınlar nəticəsində təxminən yarım milyon müsəlman həlak olmuşdu.

Bu tarixi ərazi zəngin keçmişə malik bir yurd yerlərimizdəndir. Burada tədqiq olunan abidələr eramızdan əvvəl I-II minilliyə aid nümunələri aşkara çıxararaq, bölgənin tarixinin uzaq minilliklərə gedib çıxdığını sübuta yetirmişdir. Rayonda tapılan neçə-neçə belə abidə dəyəri və unikallığı ilə Azıx və Tağlar mağaralarıyla müqayisə edilə bilər.

Xaçın knyazlığının tərkibində...

Laçın rayonunun keçmişi qədim alban Xaçın knyazlığına dayanır. XII əsrin sonu XIII əsrin əvvəllərində Qarabağın dağlıq hissəsində alban Xaçın knyazlığı yarandı. Yaranan bu knyazlıq indiki Laçın bölgəsini də əhatə edirdi. Bununla da, Dağlıq Qarabağın digər bölgələrində olduğu kimi, bu ərazilərdə də Xaçın adı ilə bağlı yeni adlar, toponimlər əmələ gəlməyə başladı. Buna misal olaraq, indiki Laçın ərazisindəki Xaçınyalı kəndini, Bozlu kənd ərazisindəki Xaçın yalı, Xaçın daşı kimi yer adlarını göstərmək mümkündür.

Daha sonralar Xaçın knyazlığının ərazisində Xaçın da daxil olmaqla, Qarabağ-alban məlikləri Xaçın, Vərəndə, Dizaq, Gülüstan (Talış) məlikliyilə yanaşı, Çiləbörd məlikliyi də yarandı.

Bu ərazilər uğrunda daim mübarizə getmiş, bölgənin ələ keçirilməsi üçün müxtəlif siyasi planlar qurulmuşdur. Bu mübarizə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra da davam etdi. Qarabağı və Zəngəzuru mənimsəmək üçün erməni iddiaları nəticəsində kütləvi qırğınlar davam edir. Bu dövrdə Andronikin dəstəsi var qüvvəsi ilə Gorus, Laçın, Şuşa istiqamətindən Qarabağa daxil olmaq, oranın erməni əhalisini Azərbaycan hökumətinə qarşı qaldırmaq, təxribatlar törətmək və bölgədə itaətsizlik yaratmaq üçün can atırdı. Həmin plan qəhrəman Sultan bəyin fədakar dəstəsinin şücaəti sayəsində pozuldu. Amma bu məğlubiyyətdən sonra da erməni silahlıları tez-tez bölgədə qırğınlar törədirdi. Andronik Azərbaycanın bu bölgəsində daim sabitliyi pozmaq, Zəngəzur və Qarabağ torpaqlarını işğal etmək üçün Rusiyanın maliyyə dəstəyilə yeni-yeni silahlı qruplar yaradırdı.

Belə bir zamanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün Zəngəzura qoşun hissələrinin göndərdi. Dığ istiqamətində aparılan döyüşlərdə Sultan bəyin rəhbərliyilə Laçın silahlı dəstələri də iştirak edirdi. Döyüşlər Azərbaycan qoşun hissələrinin uğuru ilə başlasa da, Dığı əldə saxlamaq mümkün olmadı. Tezliklə bölgə Qızıl Ordu hissələri tərəfindən işğal olundu.

İllər boyu çirkin siyasi oyun quranların Laçını erməni torpaqlarına qatmaq, buranın əhalisini erməniləşdirmək planları baş tutmasa da, həmin planı 1992-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini qazandıqdan sonra reallaşdırdılar. Həmin ilin 18 mayında ağır silah-sursatla qurşanmış erməni qüvvələri rusların dəstəyilə Laçına güclü hücuma keçdilər. Qısa zamanda rayon işğal olundu. Bu işğal nəticəsində 264 nəfər şəhid olmuş, 65 nəfər girov götürülmüş, 103 nəfər əlil olmuşdur. Rayon üzrə 1 yaşdan 16 yaşadək mövcud olan 24 min 374 uşaqdan 18 nəfəri şəhid, 225 nəfəri əlil olmuş, 1071 nəfəri, o cümlədən 31-i hər iki valideynindən yetim qalmışdır.

İşğal ilə əlaqədar rayona 7,1 milyard ABŞ dolları dəyərində ziyan dəymişdir. Rayonun 65 min 507 nəfər əhalisi Azərbaycanın 59 şəhər və rayonlarına, “Taxta-körpü” qışlaqlarındakı 84 obaya məcburi köçkün düşmüşdür.

Rayonun talanan sərvətləri və abidələri

Laçının torpaqlarını əsir alan erməni qatilləri bu gün onun sərvətlərini öz ata malı kimi talan edir. İndi burada dünyanın ən qiymətli ağac növü olan qızıl palıd kəsilərək mebel materialı kimi istifadə edilir. Həmin ağacın materialından qiymətli mebel və xüsusən konyak spirti saxlamaq üçün çəlləklər düzəldilməsində istifadə olunur. Bu ağac Azərbaycanda yalnız həmin yasaqlıqda yayılmışdı. Təbii sərvətlərlə zəngin olan Laçın rayonunda Turşsu, Qaladərəsi, Ağanus, Xırmanlar, Tiqiq, Turş-tiqiq, Nurəddin, Nağdalı, Hacıxanlı kimi müalicəvi əhəmiyyətli bulaqlar var. Rayonun çeşidli yeraltı sərvətlərinin sayı-hesabı yoxdur. Buradakı Qaragöl Dövlət Təbiət Qoruğu və Dövlət Təbiət Yasaqlığı da hazırda işğal altındadır. Ümumi sahəsi 240 hektar olan qoruqda 68 növdən və 27 ailədən ibarət bitki örtüyü var.

1961-ci ilin noyabr ayında heyvan və quşları qoruyub saxlamaq və artırmaq məqsədilə yaradılan Dövlət Təbiət Yasaqlığının ərazisində cüyür, qaya keçisi, çöl donuzu, ayı, turac, kəklik, qaratoyuq kimi nadir fauna növləri məskunlaşıb. 1989-cu ildə yasaqlıqda aparılan yoxlama zamanı dağ-keçisi (bezoar keçisi) 96, qaban 360, cüyür 320, ayı 110 baş, eləcə də çoxlu sayda canavar, porsuq, dələ və s. heyvanlar, qırqovul 200, kəklik 1500 baş və s. quşlar qeydə alınmışdır.

Laçın rayonu üzrə 33 min 285 hektar meşə fondu torpaqları vardı ki, bunun da meşə ilə örtülü sahəsi 26 min 647 hektar (80,05 faiz) idi. Meşələrdə şam, palıd, vələs, göyrüş, ağcaqayın, qarağac, akasiya, qovaq, söyüd, dəmirqara, armud ağacları üstünlük təşkil edirdi.

Hazırda işğal altında olan rayonun ərazisində 200-ə yaxın tarixi, mədəniyyət və memarlıq abidələri, onlarla kurqan, qala tipli arxeologiya baxımından faydalı olan abidələr, çoxlu sayda qəbirüstü abidələr, stellalar, at, qoç fiqurları, süjetli daşlar vardı.

Laçın rayonu ərazisində olan abidələrin əksəriyyəti Qafqaz Albaniyası dövrünün yadigarlarıdır. Alimlərimizin verdiyi məlumata əsasən, bu ərazidə olan Qafqaz Albaniyası dövrü abidələrinin bir çoxu bizim eranın xristianlıqdan əvvəlki dövrünə aiddir.

Ərazinin mürəkkəb relyefi, sərt iqlimi bir çox çay keçidlərində, yolların keçilməz hissələrində körpülərin inşasına səbəb olmuşdur. Onlar əsasən bir tağlı və yaxud iki tağlı körpülərdir.

Laçın rayonunun Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğalı zamanı rayonda mövcud olan əksər tarixi, mədəni və dini abidələr dağıdılmışdır.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 17 may.- S.14.