Tarixə işıq salan qədim yaşayış məskənləri
Qazax rayonundakı Baba-Dərviş qədim yaşayış məskəni
Azərbaycanın dünya əhəmiyyətli tarixi
abidələrlə zəngin
bölgələri arasında
Qazax rayonu da önəmli yer tutur. Burada qeydə alınmış
bir sıra tarixi nümunələr və yerlər uzaq keçmişin öyrənilməsində əvəzsiz
rol oynayır. Ölkənin başqa rayonlarında
olduğu kimi, bu bölgədə də yaşayış məskənləri tarixin
öyrənilməsi üçün
zəngin material verir.
Rayonun belə abidələri içərisində Baba-Dərviş
qədim yaşayış
məskəni öz unikallığı ilə
seçilir. Bölgənin uzaq tarixinə işıq salan abidə Xanlıqlar kəndi yaxınlığında
yerləşir. Yaşayış yerində 1958-1962-ci və
1966-cı illərdə arxeoloji
qazıntılar aparılmış,
müxtəlif tarixi dövrlərə aid maraqlı
tapıntılar əldə
olunmuşdur. Baba-Dərviş qədim yaşayış yeri sıralı düzülmüş
5 təpədən ibarətdir.
Aparılan araşdırmalar nəticəsində toplanan
arxeoloji materiallar göstərmişdir ki, bu məskən hələ eramızdan əvvəl III minilliyin başlanğıcında mövcud
olmuş, ərazidə
məskunlaşan insanlar
çoxlu maddi-mədəniyyət
nümunələri yaratmışlar.
Burada tapılan həmin dövrə aid gildən düzəldilmiş insan,
keçi, öküz
və başqa heyvanların fiqurları, təkər modelləri xüsusilə maraqlıdır.
Qədim Baba-Dərviş məskənində aparılan
qazıntılar zamanı
bir neçə yaşayış tikililəri
üzə çıxarılmışdır. Tarixi baxımdan bu
tikililər eramızdan
əvvəl XII-VII əsrlərə
aid olmaqla, Azərbaycanın
Xocalı-Gədəbəy arxeoloji mədəniyyət
abidələri ilə
uyğunluq təşkil
edir.
Baba-Dərviş məskənində
1966-cı ildə aparılan
araşdırmalarda daha
bir nadir tapıntı
- katakomba tipli qəbir aşkar edilmişdir. Burada cənazə
ilə birlikdə gil qablar,
ağac cam, dəmir bıçaq, ağacdan olan toxuculuq dəzgahın hissəsi, sümük mil və tunc iynələr tapılmışdır. Aparılan tədqiqatlar
göstərir ki,
Baba-Dərviş sakinləri
oturaq həyat sürmüş və əsasən əkinçiliklə
məşğul olmuşlar.
Onların təsərrüfatlarında maldarlıq da mühüm rol oynamışdır. Alimlərin fikrincə,
xırdabuynuzlu heyvanlar
maldarlıqda üstünlük
təşkil etmişdir.
İribuynuzlu heyvanlar isə
əkinçilikdə və
nəqliyyatda qoşqu
qüvvəsi kimi istifadə olunmuşdur.
Eyni zamanda, toxuculuq, dulusçuluq yerli sakinlərin əsas məşğuliyyətlərindən olmuşdur.
Bu yaşayış məskənində
əldə edilən materiallar təkcə Azərbaycanın və Cənubi Qafqazın deyil, ümumiyyətlə,
ibtidai tarixin öyrənilməsi üçün
əvəzsiz mənbədir.
Sarvantəpə qədim yaşayış
məskəni
Bölgənin öyrənilməsi zamanı alimlərə zəngin materiallar verən, öz tarixi əhəmiyyəti baxımından xüsusi önəm daşıyan məskənlərdən biri
də Sarvantəpə
qədim yaşayış
məskənidir. Bu, Qazağın
Çaylı kəndində
son tunc, ilk dəmir dövrünə aid olan qədim yaşayış
məskəni aşkar
edilmişdir. 2009-ci ildə Sarvantəpə adlanan ərazidə AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu tərəfindən arxeoloji
qazıntılar aparılmışdır.
İnstitutun elmi işçisi
Şamil Nəcəfov
burada bir çox maraqlı faktlar toplamışdır.
Bu arxeoloji qazıntılar
zamanı çıxarılan
son tunc, ilk dəmir dövrünə xarakterik
çiy kərpicdən
və çay daşlarından inşa edilən tikili qalıqları, təsərrüfat
küpləri, quyular,
müxtəlif saxsı
qablar, bəzək əşyaları, möhürlər,
daş alətlər eramızdan əvvəl II
minilliyin sonu I minilliyə aid edilir. Arxeoloqlar tapıntıların aşkar
edildiyi ərazidə maldarlıq və əkinçiliyin geniş
yayıldığı məlum
olur. Aşkara çıxarılan əşyalar belə deməyə əsas verir ki, burada
həyat tərzi yüksək səviyyədə
inkişaf edib. Arxeoloji ekspedisiyanın rəhbəri
Şamil Nəcəfovun
dediyinə görə,
Gəncə-Qazax zonası
son tunc ilk dəmir dövrünə aid abidələrlə
zəngindir. E.ə II minilliyin
sonu, I minilliyin əvvəlinə aid bu zona üçün xas olan Xocalı-Gədəbəy
qəbir abidələri
yaşayış yerlərinə
nisbətən daha çox öyrənilib.
Qəbir
abidələri həmin
dövrün insanlarının
dini dünya görüşləri, sənətkarlığı
haqqında xeyli zəngin məlumatlar verir. Amma yaşayış yerlərinin qazıntısı
zəif aparılıb.
Sarvantəpədə aparılan qazıntı
işləri və gələcəkdə bu zonada aparılacaq qazıntılar daha dolğun məlumatların
üzə çıxmasına
imkan yaradacaq.
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində Sarvantəpə
ərazisindən götürülən
maddi-mədəniyyət nümunələrinin
bəziləri Qazax
rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinə, bəzilərinin
üzərində tədqiqat
işləri aparmaq üçün arxeoloji fonda göndərilmişdir.
Sarıtəpə qədim yaşayış
məskəni
Tarix baxımından əvvəlki abidələrdən
fərqlənən bir
yaşayış məskəni
də Qazax şəhərinin qərb
qurtaracağında, kərpic
zavodunun həyətində
yerləşən Sarıtəpə
qədim yaşayış
məskənidir. Əvvəlki iki abidə
ilə birlikdə bölgənin keçmişinə
dair mükəmməl
bir mənbə təşkil edən Sarıtəpə məskəni
ərazinin tarixi mənzərəsini bütünlükdə
tamamlayır. Bu yaşayış yeri tunc dövrünün sonu, dəmir dövrünün əvvəllərində
meydana gəlmiş və e.ə. I minilliyin sonunu
rübünədək burada
yaşayış davam
etmişdir. Bu abidə 100 metr diametrində və 10 metr hündürlüyündə
olan bir təpədən ibarətdir.
1956-1958 illərdə abidədə Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının arxeoloji
ekspedisiyasının qazıntıları
zamanı aşkara çıxarılmışdır. Məlum olmuşdur ki, e.ə. VII əsrdə Sarıtəpədə yanğın
baş vermişdir.
Yanğından əmələ
gəlmiş təbəqənin
qalınlığı 0,7
metrə qədərdir.
Həmin
təbəqədən aşkar
edilmiş binaların
inşasında çay
daşından, saman qarışıq palçıqdan
və ağacdan istifadə edilmişdir.
Binaların tavanı və
divarları saman qatışıq gillə
suvanmışdır. Tavanı saxlamaq üçün divar boyu yerə
basdırılmış dirəklərin
oyuqları aydın şəkildə seçilir.
Aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Sarıtəpədə xeyli
təsərrüfat və
dini xarakterli binalar aşkara çıxarılmışdır. Alimlərin fikrincə, bu
abidələr öz xarakteri baxımından hansısa bir ailə və ya kiçik bir kollektivə deyil, bütün ictimaiyyətə məxsus
olmuşdur. Alimlərin əksəriyyəti
Sarıtəpəni böyük
tayfa ittifaqlarından birinin mərkəzi hesab edirlər. Burada tapılan iki sütun altlıqları bütün Qafqaz üçün unikal sayıla bilər. Onlar bir çox əlamətlərinə görə
qədim İranın
Suza və Persepolis şəhərlərindəki memarlıq
abidələrinə oxşardır.
Bu isə sübut
edir ki, Sarıtəpədən üzə
çıxarılan sütun
altlıqları Yaxın
Şərq analoqlarına
uyğun olaraq e.ə. V-IV yüzilliklərə
aiddir.
“Vikipedia”nın yazdığına görə,
Sarıtəpənin bina
qalıqlarından birinin
yaxınlığından yerə
basdırılmış 14 küp aşkar edilmişdir. Küplər iri həcmli,
qabarıq gövdəli,
geniş ağızlı
olub, qulaqcıqlarla bəzəklidir. Sarıtəpənin
gil qabları
narın gildən, yapma üsulu ilə və ya dulus çarxında
hazırlanmış çoxlu
qara rəngli gil qablardan ibarətdir.
Qablar çox incə şəkildə cilalanmış
və üzəri cızma və ya yapma üsulu
ilə naxışlanmışdır.
Qabların qulpu əsasən
zoomorf formada hazırlanmışdır.
Sarıtəpədən həmçinin xeyli miqdarda dördkünc və dairəvi formalı möhürlər də tapılmışdır. Möhürlərin işlək üzündə
sadə və mürəkkəb motivdə
günəş simvolu
olan çərxi-fələk
(svastika) nişanları
təsvir olunmuşdur.
Qazıntılar zamanı məişətdə
işlədilən daş
və sümük alətlərə də təsadüf edilmişdir.
Burada gildən hazırlanmış
heyvan başlarının
fiqurları tapılmışdır.
Azərbaycanın digər
həmdövr abidələrində
olduğu kimi Sarıtəpədə də
metal əşyalar az tapılmışdır.
Buradan tuncdan hazırlanmış
Cənubi Qafqaz tipli ox ucluqları, at fiquru formasında asma və digər
əşyalar əldə
edilmişdir.
“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər
Qrupu KİV-ə Dövlət
Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə
çap edilir
Azadlıq.- 2012.-
23 may.- S.14.