Şuşanın talan olan muzeyləri

Mədəniyyət şəhərindən yadigar qalan eksponatlar

Azərbaycan torpaqlarının işğalı nəticəsində zərbəyə məruz qalan maddi-mədəniyyət abidələri haqqında çox yazılıb. Belə yurd yerlərimizdən biri də 8 mayda işğal günü qeyd olunan Şuşa şəhəridir. Məlum olduğu kimi, Qarabağın qəlbi Şuşada Azərbaycanın böyük mədəni irsi düşmən əlinə keçib, onlar tərəfindən dağıdılıb və ya qarət olunub. Amma qədim və tarixi şəhərin işğalı ərəfəsində riskə gedib qiymətli eksponatların bir hissəsini çıxaran cəsarətli insanlar da tapılıb. Yaxın günlərdə bu muzey nümunələri Lətif Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyində sərgilənib. Şuşanın işğalının 20 illiyinə həsr edilmiş sərgi “Şuşa səsləyir” adlanırdı. Sərgilənən ekspozisiyada Şuşanın işğalı zamanı şəhərdən çıxarılan həmin eksponatlar təqdim edilib. Bunlar 1992-ci ildə

Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin Şuşa filialından xilas edilən nümunələrdir. O dəhşətli günlərdə eksponatların Bakıya gətirilməsinə muzeyin direktoru Röya Tağıyeva göstəriş verib. 1987-ci ildə açılan Şuşa filialı öz zəngin fondu ilə fərqlənib. Bu barədə R.Tağıyeva deyib: “Biz o zaman yalnız bu eksponatları qoruya bildik. Bu eksponatların çıxarılmasına rəsmi icazə olmayıb. Biz icazəsiz, gecə saatlarında muzeydən eksponatları çıxardıq. Bu gün muzey işçilərinə o fədakarlığa görə təşəkkür etmək istəyirəm. Indi burada təqribən 180 eksponat var. Onlar 120 xalça, təqribən 40 zərgərlik məmulatını əhatə edir”.

Həqiqətən də, o zaman bu addım atılmasaydı, tarixə şahidlik edən bu qiymətli xəzinə də erməni işğalçılarının əlinə keçəcəkdi. Rəsmi məlumatlara görə, şəhərin bütün gözəl abidələri, Üzeyir Hacıbəyovun, Bülbülün, Natəvanın və Xan Şuşinskinin heykəlləri dağıdılıb. Beş minə yaxın eksponatı olan Şuşa tarix muzeyi, Dövlət xalça muzeyinin filialı və xalq tətbiqi sənəti muzeyi, Qarabağ dövlət tarix muzeyi məhv edilib. Bundan başqa, şəhərdəki 7 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi, 22 ümumtəhsil məktəbi, mədəni-maarif, kənd təsərrüfatı texnikumları, 8 mədəniyyət evi, 14 klub, 20 kitabxana, 2 kinoteatr, 3 muzey, Şərq musiqi alətləri fabriki də yerlə yeksan edilib. Bu siyahıya Xan mağarası, Qaxal mağarası, Şuşa qalası da olmaqla bütövlükdə 279 dini, tarixi və mədəni abidə daxildir. Qəsbkarlar Azərbaycana məxsus olan bir çox abidənin məhv edilməsinə və ya onların erməniləşdirilməsinə nail olublar.

Böyük şəxsiyyətlərin viran edilən yadigarları

Xan qızı Natəvanın dağıdılan evində 10 oktyabr 1932-ci ildən Şuşa Musiqi Məktəbi yaradılmışdı. Bu həm də Azərbaycanda yaradılan ilk uşaq musiqi məktəbi idi. Burada musiqi məktəbi açılması təşəbbüsü isə məşhur şuşalı xanəndə Bülbülə məxsus olub. Beləliklə, məktəb Xan qızı Natəvanın evi olmuş həmin binada fəaliyyətə başlayıb.

Şuşada darmadağın edilən ev-muzeylərindən biri də ünlü musiqişünas və xəttat Mir Möhsün Nəvvabındır. Eyni zamanda, bu günlər ölkə ictimaiyyəti Nəvvabın bir zamanlar YUNESKO-nun qərarı ilə inşa edilmiş qəbirüstü abidəsinin dağıdılması ilə bağlı bəyanat yaydı və bunun bütün beynəlxalq konvensiyaların müddəalarına zidd olduğunu bəyan etdi.

Şuşada erməni işğalı zamanı mərkəzə köçürülən muzeylərindən biri də dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun ev-muzeyidir. 1959-cu ildən yaradılan muzey 1992-ci ilə kimi fəaliyyətini davam etdirib. Bir zamanlar ziyarətgah kimi ayaq kəsilməyən bu evdə Üzeyir bəy doğrulub böyümüşdü. Şuşaya yolu düşən turistlər belə böyük bəstəkarın bu ev-muzeyinə baş çəkməmiş geri dönməzdilər. Muzeydə Hacıbəyovlar ailəsinin ev əşyaları qorunub saxlanırdı. Bundan başqa, eksponatlar arasında Üzeyir bəyin şəxsi əşyaları, şəkilləri, kitabları, ona həsr olunmuş və muzeyə bağışlanmış kitablar xüsusi önəm daşıyırdı. 1985-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun 100 illik yubileyi YUNESKO tərəfindən təntənə ilə qeyd olunmuş, müxtəlif dünya ölkələrindən gəlmiş qonaqlar bəstəkarın Şuşadakı ev-muzeyini ziyarət edərək, burada yubiley tədbirlərinə qatılmışlar. Şəhərin işğalı zamanı Ü.Hacıbəyova məxsus əşyalar Bakıya köçürülmüşdür. Indi bu eksponatlar bəstəkarın Bakıdakı ev-muzeyinin fondlarında saxlanılır. Şuşadan gətirilmiş eksponatlara bunlar daxildir: Üzeyir bəyin şəxsi əşyaları, uşaqlıq papağı, kostyumu, eynəyi, paltosu, Qori seminariyasında çaldığı skripka, yazı ləvazimatı, mürəkkəbqabı, qələmdan, şəxsi albomu, şəkilləri, anası Şirinbəyim xanımın gəlinlik paltarı, Ü.Hacıbəyovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş və muzeyə yadigar verilmiş kitablar. Paytaxta daşınan daha dəyərli eksponat isə muzeyin həyətindəki Üzeyir bəyin çox sevdiyi armud ağacının dibindən götürülmüş bir ovuc Şuşa torpağıdır.

Bülbülün ev-muzeyi

Şuşadakı məşhur ev-muzeylərindən biri də gözəl səsli sənətkarımız Bülbülə məxsus olub. Şəhərin işğalına qədər fəaliyyət göstərən ev muzeyi onun Bakı şəhərindəki memorial muzeyinin filialı idi. Buradakı ev iki otaq və eyvandan ibarət idi. Böyük sənətkar burada dünyaya göz açmış və böyümüş, musiqi dünyasına burada yol açmış, məşhur xanəndə və musiqiçiləri burada dinləmişdir. Muzeyin fasadında vurulan memorial lövhədə Bülbülün heykəltəraş Xanlar Əhmədov tərəfindən bürüncdən yaradılmış uşaqlıq portreti əks olunmuş və üzərində yazılmışdı: “Bu evdə Azərbaycan sovet professional vokal sənətinin banisi, SSRI xalq artisti, Stalin mükafatı laureatı, professor Bülbül anadan olmuş və uşaqlıq illərini keçirmişdir”.

Muzeydə Bülbülün həmin uşaqlıq illərindən xatirə qalan şəkilləri qorunurdu. Burada həmçinin onun bəzi şəxsi əşyaları, qavalı da nümayiş etdirilirdi. Muzeyin divarı boyunca Bülbülün 1925-1926-cı illərdəki konsert afişaları asılmışdı. Ekspozisiyada Bülbülün Azərbaycanda 20-ci illərdəki fəaliyyətini əks etdirən fotolar asılmışdı. Vitrinlərdə Bülbülün mühüm sənədlərinin foto surətləri, Bakıdakı ifaçılıq fəaliyyəti, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında və İtaliyada təhsili haqqında sənəd və materiallar, italyan jurnalı “Arte Nostra”da Bülbülün böyük portreti və onun haqqında məqalə, dostları və ailəsi ilə olan şəkilləri nümayiş etdirilirdi. Fotoşəkillərlə yanaşı, burada Bülbülün əlyazmaları, dərc edilmiş məqalə və məruzələri də var idi. İkinci otaqda Bülbülün ailəsi, dostları, həmkarları ilə şəkilləri sərgilənirdi. Burada Bülbülün iştirak etdiyi opera tamaşalarının afişaları, yaratdığı obrazları, ayrı-ayrı premyera və yubiley tamaşalarından səhnələri əks etdirən şəkilləri, məruzələri, onun iştirak və redaktəsi ilə nəşr edilmiş toplu və dərsliklər, rəsmi məktubların əsli və fotosurətləri göstərilmişdi.

Artıq Şuşa və Bülbülün oradakı muzeyi də yoxdur. Artıq Bülbülün bütün irsini və yaradıcılığını təbliğ edən mərkəz Bakıdakı muzeyidir. Burada Bülbülün çıxışlarının stenoqramları, deputat nişanları, elmi əsərləri, parlament qeydləri, seçici məktubları və digər zəngin materiallar nümayiş etdirilir. Həmin muzeydə Bülbülün yaradıcı elmi - tədqiqat, pedoqoji, ictimai fəaliyyətini əks etdirən 9 minə yaxın sənəd toplanmış və ictimaiyyətin geniş müzakirəsinə verilmişdir.

Bütün işğal olunan şəhərlər kimi, Şuşaya dəyən maddi-mənəvi zərər də ölçüyəgəlməz səviyyədədir. Bir zamanlar Azərbaycana böyük impuls verən bu sənət və mədəniyyət mərkəzi indi düşmən tapdağı altında inləyir. Bu torpaqlarda dünyaya göz açan və Azərbaycanın dünyanın bir parçası olması üçün böyük yaradıcılıq işləri görən insanların ruhu isə o yerlərdə nigaran dolaşıb durur...

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Olaylar.- 2012.- 10 may.- S.14.