Teatr səhnəmizin oxumamış mahir aktyoru

Peşəkarlardan daha peşəkar

Azərbaycan teatrının inkişafında Tiflis teatrının önəmli rolu olub. 1873-cü ildə fəaliyyətə başlayan bu teatrda səhnəmizin böyük sənətkarları yetişib. Mədəniyyət tariximizdə önəmli yer tutan bu sənət ocağı sonralar Azərbaycan teatrının inkişafına böyük stimul verib.

Bu teatrın səhnəsində sənət aləminə qədəm qoyan, böyük tamaşaçı auditoriyası toplayan və məşhurlaşan sənətkarlardan biri də İbrahim Hüseyn oğlu İsfahanlıdır. Aktyor 1897-ci ildə Tiflisdə doğulub. O elə bənzərsiz aktyorlardandır ki, öz sənəti ilə teatra, onun inkişafına xüsusi dəyərlər bəxş edib.

İ.İsfahanlı yalnız aktyor deyildi, o həm də maraqlı bir rejissor idi. Əslində, xüsusi bir teatr təhsili almamışdı. Heç ibtidai məktəb təhsili də görməmişdi. Yazıb-oxumağı anası Molla Məsmədən öyrənmiş, güclü mütaliəsi sayəsində ədəbiyyat aləmi ilə yaxından tanış olmaq imkanı qazanmışdı.

Bununla belə, o, səhnədəki oyunu ilə peşəkarlardan daha peşəkar idi. Onun teatr təhsili almadığını yalnız rəsmi bioqrafiyasını oxumuş adamlar bilirdi. Çünki onun aktyorluq istedadı həqiqətən qandan gələn bir vergiydi. Bu səbəbdən, ömür yolunda rastlaşdığı ən ağır hadisələr də onu sənət yolundan döndərə bilməmişdi.

Teatrda “İsfahanlı” təxəllüsü ilə tanınan sənətkarın həyatı gerçəkdən keşməkeşlərlə dolu olub. Səkkiz yaşına çatanda atası dünyasını dəyişib. Evə maddi yardım üçün Ibrahim çəkməçi yanında “şəyird” olub. Elə o zamanlardan əlinə düşən qəpik-quruşla tamaşalara qaçırdı. Məhəllə uşaqları ilə Zubalov adına Xalq evində, Artistlər klubunda, Gürcü Zadəgan evində azərbaycanlı teatr həvəskarları vaxtaşırı tamaşalar təqdim edirdilər. Sənətkarın öz sözlərinə görə, səhnəyə ilk dəfə 1909-cu ildə çıxıb. Bu imkanı ona sonralar xalq artisti olmuş Mustafa Mərdanov və ilk azərbaycanlı baş rejissor, yazıçı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev yaradıb. Səhnənin cazibəsi həmin gündən onu teatra bağlayıb. Burada o, Tiflis Azərbaycan teatr dəstəsinin güclü aktyor truppası ilə tanış olub. Amma 1911-ci ildə həmin qrup iki yerə bölünüb. Gürcü Əyanlar teatrında yerləşən qrupa Mirseyfəddin Kirmanşahlı rəhbərlik edirdi. Bu, teatrın ikinci qrupu adlanırdı. Birinci qrup Zubalov adına Xalq evində fəaliyyət göstərirdi. Onun rəhbəri qocaman səhnə fədaisi Mirzəli Abbasov idi. İkinci qrupun tamaşaları bədii səviyyələrinə görə daha yüksək idi. Bu qrupda Panfiliya Tanailidi, Yəhya Məmmədov, Mustafa Mərdanov, Nadir İbrahimov, Həsən Səbri Abdullazadə kimi səhnə fədailəri çalışırdılar.

Həm aktyor, həm rejissor kimi

O zaman teatra qoşulan Ibrahim Isfahanlı hər iki qrupda aktyorluq edib. Amma əsas rollarını ikinci qrupda oynayıb. 1917-ci ildə Tiflisdə “İttihad” və “İbrət” dram qrupları vardı və onlar sonradan həmin dövrdə Gürcüstanda işləyən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin təşəbbüsü ilə birləşib daha kamil truppaya çevrildilər. İbrahim Isfahanlı “İttihad”da həm aktyorluq edib, həm də rejissor kimi tamaşalar hazırlayıb. “İttihad” və “İbrət” birləşərək “Müsəlman dram artistləri cəmiyyəti” olandan sonra teatr qrupunun fəaliyyət dairəsi genişlənib. Bu cəmiyyətin rəhbərləri Mirseyfəddin Kirmanşahlı, Mirzəli Abbasov və Mustafa Mərdanov, əsas təşkilatçılarından biri İbrahim İsfahanlı idi. Cəmiyyət Gürcüstanın müxtəlif iri şəhərlərinə qastrollara çıxırdı ki, bu şəhərlər sırasında Acarıstanın Batum, Azərbaycanın Zaqatala, Şəki, Ağdam, Göyçay, Gəncə, Türkiyənin İstanbul, İranın Tehran, Rəşt, Təbriz, Xoy, Ənzəli şəhərləri vardı. Bu səfərlər arasında altı aydan çox çəkən Istanbul qastrolu xüsusilə unudulmaz olub.

Tiflisdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan teatr kollektivinin işində 1920-1922-ci illərdə xeyli canlanma yaranıb. Yeni mərhələdə yaradıcılıq uğurları ilə öndə olanlardan biri Ibrahim Isfahanlı idi. O dövrdə Ələkbər Seyfinin rəhbərliyi və onun rejissorluğu ilə truppanın Əhməd Salahlı, Əli Qurbanov, Əsəd Xəlilov, Ismət xanım, Srubi Qaraqaşdan ibarət kiçik bir qrupu Türkiyənin Qars, Sarıqamış, Ərzurum şəhərlərində qastrol tamaşaları göstərməyə başladılar. 1921-ci il Tiflis Azərbaycan Teatrı üçün yeni mərhələyə keçidin astanası oldu. Bu fədakar kollektivin Tiflis Dövlət Azərbaycan Dram Teatrına çevrilməsi üçün Mirzəli Abbasov, Mirzəxan Quliyev, Mustafa Mərdanov, Mirseyfəddin Kirmanşahlı ilə bərabər İbrahim İsfahanlı da böyük səylər göstərib. O, teatrın müxtəlif truppalar halında fəaliyyət göstərdiyi illərdə də həvəskar aktyor kimi bir çox unudulmaz rollarda çıxış edib. Həmin rolların çoxunu aktyor bir neçə quruluşda canlandırıb.

Yaratdığı rəngarəng obrazlar

Böyük sənətkarın 1909-1922-ci illərdə səhnədə yaratdığı obrazlar sırasında Gülçöhrə və Əsgər, Ibn Salam, Gülnaz (“Arşın mal alan”, “Leyli və Məcnun” və “Məşədi Ibad”, Üzeyirbəy Hacıbəyov), Vəzir Mirzə Həbib (“Lənkəran xanının vəziri”, Mirzə Fətəli Axundzadə), Mayor Xudaverdi bəy (“Hacı Qəmbər”, Nəcəf bəy Vəzirov) rolları xüsusi diqqət çəkir. 1922-ci ildən Dövlət Türk Dram Teatrı kimi yeni inkişaf yoluna qədəm qoyan teatr 1947-ci il yanvar ayının 2-də bağlandı.

İ.İsfahanlının Tiflis teatrında oynadığı rollar böyük bir qalereyadır: Xlestakov (“Müfəttiş”, Nikolay Qoqol), Klimantura (“Jorj Danden”, Jan Batist Molyer), Dəmirqaya, Şeyx Sənan, İblis, Keykavus (“Topal Teymur”, “Şeyx Sənan”, “İblis” və “Səyavuş”, Hüseyn Cavid), Yaqo, Hamlet (“Otello” və “Hamlet”, Vilyam Şekspir), Şahmar bəy, İblis, Nəcəf bəy (“Baba yurdunda”, “Pəri cadu” və “Dağılan tifaq”, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev) və s.

Qeyd etdiyimiz kimi, İbrahim İsfahanlı Mirzə Fətəli Axundzadə adına Tiflis Dövlət Azərbaycan Dram Teatrında bir çox tamaşalara quruluş verib. Sənətkar burada qırxdan çox tamaşa hazırayıb. Həmin əsərlərə Üzeyir Hacıbəyovun, Zülfüqar Hacıbəyovun, Cəlil Məmmədquluzadənin, Hüseyn Cavidin, Cəfər Cabbarlının, Sabit Rəhmanın, Nikolay Qoqolun, Nəcəf bəy Vəzirovun və başqalarının yaradıcılıq nümunələri daxildir. İ. İsfahanlı 1926-1928-ci illərdə bu teatrın baş rejissoru işləyib. 1928-ci ildən Bakıya, Akademik Milli Dram Teatrına gəlsə də, Tiflis teatrının çağırışı ilə 1930-cu ildə yenidən öz kollektivinə qayıdıb.

1934-cü ildə Gürcüstanın Adıgün rayonunda səyyar Kolxoz və Sovxoz Teatrı yaradıldı. Bu dövrdə Tiflis teatrının kollektivinin yarısı, başda İbrahim İsfahanlı olmaqla, Adıgünə gəlib teatrın bünövrəsini qoyublar. Adıgün Dövlət Kolxoz və Sovxoz Teatrı 1936-cı ildə bağlanıb və bütün kollektiv Tiflisə qayıdıb. Həmin illər Tiflis Teatrının baş rejissoru Yusif Yulduz idi. İbrahim Isfahanlı 1936-cı ildən teatr bağlanana qədər (2 yanvar 1947) bu kollektivdə aktyor, müəyyən mərhələlərlə rejissor, baş rejissor, bədii rəhbər kimi çalışıb. 1932-ci ildə İbrahim İsfahanlıya Gürcüstan Respublikasının xalq artisti fəxri adı verilib. Dövlət teatrı bağlanandan sonra o, Azərbaycana gələrək Zaqatala və Qazax Dövlət teatrında baş rejissorluq edib. 1949-cu ildə bu teatrlar da bağlanandan sonra Tiflisə qayıdıb. Tiflisdə, Başkeçiddə dram dərnəklərinə rəhbərlik edib. Gürcüstan Dövlət Filarmoniyasının Azərbaycan estrada ansamblında çalışıb. Aktyor “Azərbaycanfilm” də istehsal olunmuş “Böyük dayaq” filmində Yarməmməd roluna çəkilib.

İbrahim İsfahanlı 13 oktyabr 1967-ci ildə Tiflisdə vəfat edib.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 13-14 may.- S.14.