Qumun unikal abidəsi Qum bazilikası .

Bölgənin gözəl memarlıq incisi

Azərbaycanın tarixi abidələrlə zəngin bölgələrindən biri də Qax rayonudur. Rayon ərazisində tarixi uzaq minilliklərə gedib çıxan onlarla qiymətli abidə var. Belə abidələrə Cinli qala, Mamrux məbədi, Torpaqqala, Ulu körpü, Yeddi kilsə monastır kompleksi, İçəri bazar, Qala kompleksi, Sumuq qala və başqalarını nümunə göstərmək olar. Bölgənin maraqlı tarixə malik yaşayış məkanlarından biri də Qum kəndidir.

Qum kəndi Qax rayon mərkəzindən 6 km aralıda Baş Qafqaz silsiləsinin ətəyində, dəniz səviyyəsindən 700 m yüksəklikdə yerləşir. Kənddə çox da böyük olmayan dağ çayı - Ərdəva çayı axır. Dağ ətəkləri sıx meşələrlə əhatə olunub. Bir sıra unikal memarlıq nümunələri ilə tanınan kənd hər il uzaq ölkələrdən gələn yüzlərlə turisti özünə cəlb edir.

Kəndin mərkəzində ucalan V əsrə aid Qum məbədi, kəndin yuxarı başında yerləşən VIII əsrə aid müdafiə məqsədi ilə tikilmiş Sirt qalası, dağların qoynunda yerləşən Taxta qaya abidəsi buna əyani sübutdur. Kəndin kənarında çox da böyük olmayan alban məbədi var. Abidə zamanında qədim məhəllə kilsəsi kimi fəaliyyət göstərmişdir. İndi isə kənddə XIX əsrə aid məscid fəaliyyət göstərir.

Qum kəndi yaxınlığında qeyri-adi bir abidənin - Qum bazilikasının dağılmış qalıqları var. Uzun zamandan bəri bu abidə ağaclıq və kolluqlar içində qalmışdı. Sonradan tarixi V-VI əsrə aid edilən bu abidədə bərpa işləri başlanıb. Bir çox xüsusiyyətlərinə görə tam fərqli olan bu abidənin iri daş sütunları və tağları çox incəliklə işlənmişdir.

Bu günbəzli alban məbədi qədim Bizans memarlığındakı bazilika (latın dilində hökmdarın evi mənasını verir) tipində inşa olunduğu üçün elmi ədəbiyyatda Qum bazilikası adlandırılır. Qum bazilikası ilk dəfə əsaslı şəkildə XX əsrin 40-cı illərində bərpaçı-memar Pyotr Baranovski tərəfindən tədqiq olunmuş və abidədə bərpa işləri aparılmışdır. Qum bazilikası haqqında ilk məlumat 1898-ci ildə A.S.Xaxanovun əsərində verilmişdir. Qum bazilikası və Ləkit kilsəsi haqqında ilk geniş elmi məlumatı isə P.D.Baranovski vermişdir.

Bu abidə Moisey Kalankatuklunun “Albaniya tarixi” əsərində adını qeyd etdiyi Qomenk yaşayış məskənində inşa edilmiş məbədlə eyniləşdirilir. Onun fələstinli xristian missioneri Yeliseyin atəşpərəstlər tərəfindən öldürüldüyü yerdə Alban çarı III Mömün Vaçaqanın göstərişi ilə inşa olunduğu ehtimal edilir.

Bazilikanın memarlıq quruluşu

“Vikipedia”da bu maraqlı abidəsinin memarlıq xüsusiyyətləri haqqında ümumi məlumatlar verilib. Mütəxəssislər bütün bu xüsusiyyətlərinə əsasən, abidənin dəyərli bir memarlıq nümunəsi olduğunu bildirirlər. Qum bazilikası planda 36,5 metr uzunluğunda, 19,3 metr enindədir. Məbəd 3 tərəfdən eyvanla əhatələnib, içərisində 3 nef (zal) var. Məbədə şərq tərəfdən bitişik kvadrat şəkilli otaqlardan biri qurbangah, digəri isə ruhani otağıdır. Məbədin daxili hissəsi 2 cüt T şəkilli sütun və söykənclə 3 nefə bölünmüşdür. Apsidanın (məbəd divarında yarım qövs formalı çıxıntı) mehrab üstündəki hissəsi nal şəkillidir. Pilon və söykənclər kərpicdən tikilmiş nalvari talvarı saxlayır. Məbədin 3 qapısı olmuşdur. Qapı üstləri yarım qövs şəkilli tağlarla bəzədilmişdir. Qapılar eyvanlara açılır. Qum məbədinin tikintisində əsasən yonulmuş çay daşından istifadə olunmuşdur. Daxildəki konstruksiya işləri isə bişmiş kərpiclə tamamlanmış, damı kirəmitlə örtülmüşdür. Tədqiqatçılar memarlıq xüsusiyyətlərinə görə Qum məbədinin təxminən VI əsrdə inşa olunması haqqında ümumi rəyə gəlmişlər.

Planda T şəkilli sütunların iki cütü və bir cüt plastrlar üçnefli kompozisiya yaradaraq günbəzli baraban üçün özül rolunu oynayır. Məbəd üç tərəfdən sütunlardan yaradılmış qalereya formalı örtüklə və nalşəkilli tağlarla əhatə edilmişdir.

Bazilikanın daxilində dördbucaq formalı ibadət zalı var. Mərkəzi nef təxminən üç dəfə başqalarından genişdir və nalşəkilli apsida ilə tamamlanır. Divarlar göy və tünd yaşıl rəngə çalan çay daşlarından tikilib. Konstruksiyaların bəzi yerlərində bişmiş kvadrat kərpic istifadə olunub. Belə kərpicin və daşın qarışığı Qafqaz Albaniyasının I əsrə aid olan tikililərində mövcud idi. Məbədə konstruktiv möhkəmlik vermək məqsədilə sütunlar, tağlar və bəzi memarlıq elementləri bişmiş davamlı kərpicdən inşa edilmişdir.

İri taxtalardan yaradılmış örtüyün təqribən mərkəzində, əsas girişin qarşısında sütun var. Yanlardan məbədə istiqamətlənmiş digər iki giriş isə qapanmayıb. Abidənin Şərq fasadı rayondakı Mamrux və Ləkit məbədlərindəki kimi iki guşəyə - səcdəgaha və mərkəzi apsisə malikdir. Yandakı neflər kobud şəkildə yonulmuş daşlardan ucaldılaraq qabarıq tağlarla örtülmüşdür. Aydın plan, səliqə ilə yerinə yetirilmiş konstruksiyalar, yerli inşaat materiallarından məharətlə istifadə olunması, çaydaşı ilə kvadrat formalı bişmiş kərpicin uzlaşdırılması binanı yaratmış ustanın yetkinliyindən xəbər verir. Bu möhtəşəm abidədən, demək olar, dövrümüzə yalnız onun əsas həcmi və bəzi yerlərdə dam örtüyünün hissələri gəlib çıxıb.

Qaxın məbədlər kompleksi

Bundan başqa, Qaxda III-IV əsrə aid alban məbədləri kompleksi var. Kompleksdə eramızın əvvəllərinə aid doqquz abidənin qalıqları var. Onlar 1980-ci ildən sonra baxımsızlıqdan dağılıb. Məbəd kompleksinin tarixi ilə bağlı məlumatlar qorunmayıb. Lakin onun xristianlığın çiçəkləndiyi bir dövrdə inşa edildiyi güman olunur. Buradakı doqquz abidədən yeddisi məbəd, onlara bitişik olanlar isə rahiblərin və qonaqların yaşaması üçün binalardır. Kompleksə daxil olan məbədlərdən yalnız baş məbəd bir qədər böyükdür. Digər altı məbəd isə kiçikdir. Ərazidə tapılan kirəmit qalıqları binaların üstünün örtülməsi üçün səliqə ilə hazırlanmış kirəmitlərdən istifadə edildiyini söyləməyə əsas verir. Deyilənə görə, vaxtilə bu abidələrdən qızıl küplər də tapılıb. XVIII-XIX əsrlərə aid Kürmük məbədi isə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən qorunur. Məbəd yüksək bir məkanda yerləşir. Bir zamanlar, bu məbədin içində qazıntı işləri aparılarkən iki qəbir tapılıb. Qəbirlərdən biri müsəlman, digəri isə xristian qəbri olub. Bu üzdən də, hər iki dinin təmsilçiləri bura ibadətə gəlir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 9 noyabr.- S.14.