Cavanşir soyadlı “Urus Əhməd bəy”

Pənahəli xanın nəticəsi

Qarabağda məşhur olan Cavanşirlər nəslinin görkəmli simaları Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında xüsusi rol oynamışlar. Belə şəxsiyyətlərdən biri də tarixçi, şair Əhməd bəy Cavanşirdir. O, Qarabağ xanlığının qurucusu Pənahəli xan Cavanşirin nəticəsidir. Əhməd bəy Cəfərqulu bəy oğlu Cavanşir 1828-ci ildə Kəbirli mahalının Kəhrizli kəndində dünyaya göz açıb. 15 yaşına qədər molla yanında oxuyan Əhməd bəy sonra rus dilini öyrənir. 1843-cü ildə Mehdiqulu xan Cavanşirin xahişi ilə çar I Nikolay Əhməd bəyi Peterburqa çağırır və onu dövlət hesabına Pavlov kadet korpusuna qəbul edir.

O vaxtlar Pavlov məktəbinə yalnız zadəgan uşaqlarını qəbul edirdilər. Bu zaman izdihamlı Sankt-Peterburq mühitinə düşən Əhməd bəy rus dilini öyrənməyə ciddi səy göstərir və məktublarından göründüyü kimi, bu dili mükəmməl surətdə öyrənə bilir.

Əhməd bəy 1848-ci ildə Pavlov korpusunu bitirib Qusar alayına təyin olunur və 1854-cü ilə qədər hərbi xidmətdə qalır. 1853-cü ildə Krım müharibəsi başlananda Qafqaz cəbhəsində rus əsgərləri ilə çiyin-çiyinə 2000 nəfərə qədər azərbaycanlı döyüşürdü. Əhməd bəyin olduğu Qusar alayı Sevastopol altında vuruşurdu. Döyüş meydanında göstərdiyi igidliyə və qoçaqlığa görə Əhməd bəy ordenlə təltif edilmiş və ona ştabs-rotmistr rütbəsi verilmişdi.

Amma Əhməd bəyə orduda uzun müddət xidmət etmək nəsib olmadı. Çünki o, hələ 1850-ci ildə Əli bəy Sultanovla iştirak etdiyi dueldə qolundan yaralandığı üçün 1854-cü ildə tamamilə hərbi qulluqdan getməyə məcbur oldu. 1854-ci ildə Əhməd bəy öz doğma kəndi olan Kəhrizliyə gələrək burada təssərüfat işləri ilə məşğul olmağa başlayır. Rus ordusundan istefaya çıxmış və Sankt-Peterburq təhsili almış zabit köhnə kənddə yeni qaydalar yaratmaq istəyir. Buna görə də, o, xalq arasında “Urus Əhməd bəy” ləqəbini alır.

XIX əsrin 60-cı illərinin sonunda Əhməd bəy Vərəndə sahəsinin murovu vəzifəsinə təyin edilir. Bu zaman o, həm də taxıl yerlərini sulamaq üçün Arazdan su çıxartmaq işi ilə də məşğul olurdu. Uzun əziyyətdən sonra Əhməd bəy 8 verst uzunluğunda bir arx qazdırır və onu Mil düzündəki qədim Gavur arxı ilə birləşdirir. Azərbaycanı Rusiya sənayesinin xammal mənbəyinə çevirməyə çalışan çar hökuməti heç bir vəsait sərf etmədən yerlərdə suvarma işlərini yaxşılaşdırmağa və beləliklə də, çoxlu xammal əldə etməyə çalışırdı.

Su problemini həll etmək səyləri

Ona görə də, Qafqaz canişinliyi idarəsi hələ XIX əsrin 60-cı illərinin axırlarında Mil düzündəki suvarma işlərini qaydaya salmaq üçün bir neçə dəfə xüsusi komissiyalar göndərmişdi. Lakin tərkibində hətta hollandiyalı suvarma mütəxəssisləri də olan bu komissiyalar heç bir qəti tədbir görə bilmədilər. Çünki bu layihələrin həyata keçirilməsi “külli miqdarda xərc tələb edirdi”. Qarabağın yerli bəyləri də Gavur arxını “...arx və arxın suvardığı bütün torpaqların 99 il ancaq onların istifadəsində” qalması şərti ilə bərpa etmək istəyirdilər. Lakin onların da cəhdi heç bir nəticə vermədi.

Nəhayət, 1866-cı ildə Əhməd bəy Zərgər, Dilağarda, Yağləvənd və Şahsevən camaatının köməyi ilə cüzi bir məbləğdə və hökumətlə heç bir formal əlaqə yaratmadan həmin arxı qazdırmağa başladı və Arazdan çıxarılan suyu məşhur Gavur arxı ilə birləşdirmək kimi çətin bir məsələni həll etdi.

Əhməd bəyin sonrakı məktublaşmalarından aydın olur ki, hökumət onun təcrübə və təşəbbüsünü nəzərə alaraq, göstərilən kanalı yenidən bərpa etmək üçün daha bir təşəbbüs göstərdi və bu məqsədlə 1879-cu ildə xüsusi bir komissiya Əhməd bəyin iştirakı ilə Mil düzünü yoxladı. Komissiya Əhməd bəyin və mühəndis Bexmanın fikri ilə razılaşaraq Gavur arxını bərpa etməyi qərara aldı. Bu məqsədlə 1881-ci ildə plan layihəsi hazırlandı. Lakin bu layihə kağız üzərində qaldı. Suvarma məsələsi ətrafında gedən məktublaşmalar göstərir ki, Əhməd bəy su təsərrüfatı sahəsində böyük təcrübəyə malik idi. Əhməd bəyin öz mülkündə qazdırdığı kəhrizlər də suvarma sahəsində çalışan bir çox tədqiqatçıların nəzər-diqqətini cəlb etmişdi.

1883-cü ildə Əhməd bəyin qonağı olmuş mühəndis Veys fon-Veyssenqof yazır ki, “Qarabağ mülkədarı Əhməd bəy Cavanşir uzun illər boyu apardığı müşahidələrin nəticələri və qazandığı təcrübə ilə məni tanış edərək, qazdırdığı kəhrizləri ətraflı surətdə tanış olmağa mənə imkan yaratdı”.

XIX əsrin 70-ci illərində Əhməd bəy hakim sinif nümayəndələrindən kimin həqiqətən bəy təbəqəsinə mənsub olduğunu müəyyən etmək məqsədilə yaradılmış Şuşa bəy komissiyasının tərkibinə daxil olur. O zaman bəy və ağaların əksəriyyəti vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad olmaq üçün saxta sənədlər (xan fərmanları, təliqələr və s.) düzəldərək özlərinin bəy təbəqəsinə mənsub olduqlarını sübut etməyə çalışırdılar. Lakin Əhməd bəy bu saxtakarlığa qarşı müqavimət göstərir, bu da komissiya üzvlərinin narazılığına səbəb olurdu. Ona görə də, Firudin bəy Köçərlinin göstərdiyi kimi, Əhməd bəyin düşmənləri onu həbs etdirib, bir neçə vaxt həbsxanada saxlatdırdılar.

Əhməd bəyin əsərləri

Əhməd bəy ömrünün son günlərini Kəhrizli kəndində keçirərək tarix və ədəbiyyata and kitabları mütaliə edir, müxtəlif əsərlər yazır və tərcümə ilə məşğul olurdu. Əhməd bəy “Asari-Əhməd bəy Cavanşir” adlı şeirlər, “Türk zərb-məsəllər məcmuəsi” adlı folklor örnəkləri, “1747-ci ildən 1805-ci ilə qədər Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair” adlı tarix kitablarının müəllifidir.

Əhməd bəy Cavanşirin 1884-cü ildə Tiflisdə rus dilində qələmə aldığı “1747-1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair” əsəri digər salnamələr içərisində özünəməxsus yer tutur. Onu da qeyd edək ki, Əhməd bəy Cavanşir öz əsərindən danışarkən qeyd edirdi ki, istifadə etdiyim mənbələr Mirzə Adıgözəl bəyin, Mirzə Camalın əsərləri və digər mənbələr olmuşdur.

Əhməd bəy Cavanşirin əsərinin fərqli cəhətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, o, Kürəkçay müqaviləsinə də müəyyən qədər diqqət yetirmişdir. Əhməd bəy Cavanşir Qarabağın siyasi tarixini ardıcıllıqla izah etmiş, maraq kəsb edən hadisələrin şərh və izahını vermişdir. Əhməd bəyin əsərində Məhəmməd bəy Cavanşirə xüsusi üstünlük verir, açıq-aşkar İbrahimxəlil xana qarşı qərəzli mövqe tutur.

Mirzə Mehdi Xəzaninin “Kitabi-tarixi-Qarabağ” əsəri XIX əsrin əvvəlləri Azərbaycan mədəniyyətinin dolğun mənzərəsini yaratmaq üçün çox mühüm mənbədir. Bu əsərdə Qarabağ mədəniyyəti ilə bağlı məsələlərə daha çox yer verilmişdir.

Əhməd bəy Mülkicahan xanımla ailə qurmuşdu. Onların Aslan bəy, Məhəmməd bəy adlı oğulları, Həmidə bəyim adlı qızları vardı.

Həmidə xanım məşhur Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı idi.

Əhməd bəy 1903-cü il yanvarın 9-da vəfat etmiş və öz vəsiyyətinə görə Kəhrizli kəndində dəfn edilmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KiV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 10 noyabr.- S.14.