Urmiyalı diplomat Əsgər xan Əbdülməliki

Tarixi hadisələrin iştirakçısı

Cənubi Azərbaycan tarixində önəmli xidmətləri olan şəxsiyyətlər sırasında Əsgər xan Əbdülməliki Avşarın da xüsusi yeri var. O, XVIII-XIX əsrlərdə Urmiya xanlığının sərkərdəsi, görkəmli diplomatı və ilk framasonu olmuşdur. Əsgər xan Mirzə Məhəmmədcəfər bəy oğlu Urmiya şəhərində anadan olmuşdu. İmamqulu xanın cilovdarı, sonra əmiraxuru olmuşdu. Döyüşlərin birində yaralanan xanı qanlı meydandan çıxarıb, Urmiyaya çatdırmışdı. Əsgər xan sonra Məhəmmədqulu xan Qasımlı-Avşara xidmət etmiş və əmiraxurluqdan eşikağasıbaşı vəzifəsinə qədər yüksəlmişdi.

O dövrdə Məhəmmədqulu xanın sarayındakı çəkişmələr, günahı olmayan adamların suçlanaraq ölüm ayağına göndərilməsi Əsgər xanı narahat etməyə başlamışdı. Əsgər xan bilirdi ki, o və qardaşı Mirzə Əbülhəsən də nə vaxtsa Məhəmmədqulu xanın qəzəbinə tuş gələcək. Doğrudan da belə oldu və Məhəmmədqulu xan Əsgər xanın qardaşı Mirzə Əbülhəsəni saraya çağırtdırıb, həbs etdirdi. Əsgər xan isə qaçıb, Salmasa sığınmağa məcbur oldu. Məhəmmədqulu xan isə bundan qəzəblənərək, Əbdülməliki tayfasının bütün ağsaqqallarını və nüfuzlu adamlarını zindana saldırdı, tayfanın başbilənləri Piran bəy, Kəhran bəy, Qoca bəy, Əbdülməlik bəy tutulub öldürüldü. Əsgər xanın evləri uçuruldu, mal-mülkü müsadirə olundu.

Bu xəbəri Əsgər xanı sarsıtdı. Qardaşı Mirzə Əbülhəsənin də öldürülməsi Əsgər xanı daha da sarsıtdı. Əsgər xan Məhəmmədqulu xana qarşı mübarizəsini fəallaşdırdı.

Həmin tarixi araşdıran tədqiqatçı Ənvər Çingizoğlu yazır ki, o dövrdə İranda güclənən Ağaməhəmməd xan Qovanlı-Qacar (1795-1797) müstəqil xanlıqları bir-bir məğlub edib, bir bayraq ətrafında birləşdirirdi. O, 1792-ci ildə Azərbaycana hücum etdi. Sərab xanlığının hakimi Sadıq xan Şəqaqi məğlub olub, Qarabağa, İbrahimxəlil xanın yanına qaçdı. İbrahimxəlil xan Ağaməhəmməd xanın qüdrətindən çəkinsə də, ona itaət etmədi. Əsgər xan Ağaməhəmməd xana məktub göndərib, Urmiyada baş verən hadisələri bildirdi. Ağaməhəmməd xan Əsgər xanı Salmasdan yanına dəvət etdi. Bu görüşün sədası bütün Azərbaycana yayıldı. Bəzi Azərbaycan xanları Ağaməhəmməd xanla yaxından əlaqə qurmağa çalışdılar. O cümlədən, Urmiyadan Hüseynqulu xan İmamqulu xan oğlu Qasımlı-Avşar, Marağadan Əhməd xan Müqəddəm, İrəvandan Məhəmməd xan Ziyadlı-Avşar, Xoydan Hüseynqulu xan Dünbüli və Naxçıvandan Kəlbəli xan Kəngərli Mirzə Məhəmmədşəfinin görüşünə gəldilər. Bu xanlar hamısı Əsgər xanı müdafiə etdilər. Məhəmmədqulu xan Urmiya hakimliyindən azad edildi və Qasım xan Ağaməhəmməd xan Qacarın fərmanı ilə Urmiyanın hakimi təyin edildi.

Qarabağa doğru yürüşdə

Qasım xan isə Urmiyanın vəkilliyini Əsgər xanın qardaşı Mirzə Əbülhəsən bəyin oğlu Mirzə Məhəmmədnəbiyə verdi. Əsgər xan isə 1000 nəfərlik qoşun sərkərdəsi təyin edildi. Ağaməhəmməd şahın ordusu Qaradağdan Təbrizə gəldi. Xoyun hakimi Hüseynqulu xan Dünbülini Azərbaycanın valisi təyin etdi.

1793-cü ildə Ağaməhəmməd şah Qacar qoşun yığıb, Lütfəli xan Zəndin üstünə hücum etdi. Qoşuna sərkərdə Əsgər xan Əbdülməlikini, Rəhim xan Qasımlı və Məhəmmədhəsən bəy Mahmudlunu təyin etdi. Şiraz ətrafında qoşun Lütfəli xanın gecə basqınına uğradı. Avşar qoşunu müqavimət göstərərək, Lütfəli xan Zəndi məğlub edərək qaçmağa məcbur etdilər. Məhəmmədqulu xan da 1793-cü ildə Ağaməhəmməd şahın ordusunda Şiraza, Lütfəli xan Zəndin üstünə yollandı. Lütfəli xan Zəndin məğlubiyyətindən sonra isə o, Urmiyaya qayıtdı.

Əsgər xanın evlərinin yenidən qurulmasına əmr verdi. Mahir memarlar vasitəsilə evlər bərpa olundu. Bu evlər hələ də “Əsgər xan darvazası” məhəlləsi kimi tanınır.

1797-ci ildə Ağaməhəmməd şah Qacar Qarabağa ikinci yürüş etdi. Urmiyaya çapar göndərib, Məhəmmədqulu xana əmr etdi ki, Avşar qoşununu Mahmud xan Mömün xan oğlu Qasımlının başçılığı ilə Qarabağa göndərsin. Əsgər xan Əbdülməlikiyə tapşırdı ki, Xoy dünbüli qoşununu kəm-kəsirsiz hazırlayıb, görüş yerinə gətirsin. Dünbililər Əsgər xanla dost olduğundan savaşa getməkdən imtina etdilər. Əsgər xan şahın əmrini yerinə yetirmədiyi üçün qorxuya düşüb yenidən Salamasa getdi. Sonra isə kiçik bir dəstə ilə Qarabağa yollandı və məlum oldu ki, Ağaməhəmməd şah artıq Şuşanı alıb. Həmin gecə Ağaməhəmməd şah Şuşada öldürüldü və onun ölümündən sonra Əsgər xan dəstəsi ilə Naxçıvan yolu ilə Urmiyaya qayıtdı. Əsgər xan Fətəli şah Qovanlı-Qacar tərəfindən ordunun bir bölməsinə sərkərdə təyin edilərək üsyançı Cəfərqulu xan Dünbüliyə qarşı vuruşdu.

Əsgər xan Rus-İran savaşlarından əvvəl Qacar ordusunda, Avşar hissəsinin komandanı idi. Fətəli şah Əsgər xanı vəzifəsindən alıb, əvəzinə Mahmud xan Mömün xan oğlu Qasımlı-Avşarı təyin etdi. O, dəfələrlə işdən alınsa da hər dəfə də ləyaqətinə görə yenidən vəzifəsinə qayıtmışdı. Hüseynqulu xan onun işdən çıxarılmasına çox rahatsız olmuşdu. Əsgər xan onun dayağı idi. Urmiya əhli adından şaha müraciət edib, onu doğma şəhərinə dəvət etdi. Fətəli şah Əsgər xana ənam-ərmağan, böyük oğlu Fərəculla sultana xan ünvanı verib, Urmiyaya yol saldı. Abbas Mirzə Iran-rus savaşları başlandığından, Əsgər xanı Avşar qoşununun komandanı təyin etdi.

Napoleonla görüşən elçi

Əsgər xan İrəvan, Pənbək savaşlarında iştirak etmişdi. Savaşlardan sonra Urmiyaya qayıtmışdı. Sisyanov Bakıya hücum edəndə oranın hakimi Fətəli şaha yardım üçün mürəciət etdi və Fətəli şah Urmiya hakimi Hüseynqulu xana Avşar qoşunu ilə Bakıya yardım etməyi tapşırmışdı. Hüseynqulu xan isə qoşun toplayıb, Əsgər xanı sərkərdə təyin etdi və Bakıya göndərdi. Əsgər xan qardaşı Əbdüssəməd xanla birlikdə Bakıya gəldi. Sisyanov İran ordusunun işə qarışdığını görüb sülh bağladı və çox keçmədən Sisyanov Bakıda öldürüldü. Əsgər xan onun başını Məhəmmədhəsən bəy Mahmudlu vasitəsilə Ərdəbilə, Abbas Mirzəyə göndərdi.

Əsgər xan Hüseynqulu xanla birlikdə Tiflis səfərinə də qatılmışdı. Bu qoşunun hərbi taktikası və strategiyası da Əsgər xan və qardaşı Əbdüssəməd xan tərəfindən hazırlanmışdı. Bu səfərdə rus qoşunlarını darmadağın edilmiş, rus toplarını ələ keçirib, öncə Gəncəyə, Gəncədən İrəvana, oradan da İrana aparmışdılar.

Əsgər xan Fransaya elçi kimi də göndərilmişdi. O, dörd il Parisdə yaşamış, Finkenşteyn müqaviləsini imzalandıqdan sonra Napoleonun yanına yollanmışdı.

Əsgər xan Azərbaycanın ilk framasonçusudur. Doktor Nəvai Əsgər xanın framosonçu təşkilata necə qovuşduğunu böyük alim və tarixçi Torinin (Thoru) gündəlik yaddaşları əsasında belə şərh edir: “O, masonçuluq təriqətinin nuruna qərq olub, qaranlıq bir aləmdən işıqlığa qədəm qoyduğu zaman dərhal tiyəsi abdar Dəməşq poladından olan cəvahirə tutulmuş qılıncını kəmərindən çıxarıb, Loc ustadının stolunun üzərinə qoyaraq bu sözləri söylədi: ”Qardaşlar, sərvərlər və dostlar! Dostluq və yoldaşlıq, vəzifə borcunu başa düşmək və əmanət, əxlaq fəziləti və yenilikçilik xüsusiyyəti, səltənət məqamına vəfadarlıq - bunları hamısı mənim beynimdə özünə yer tutmuş və and içdiyim vəzifələrdir. Lakin icazə istəyirəm ki, iyirmi yeddi il müharibədə mənim vətənimin yolunda xidmət edən bu qılıncı girov kimi dostlar və qardaşlarıma təqdim edim və əgər bir gün lazım gəlsə, bu müqəddəs yolda fəxr ilə xidmətə qayıdıb, vətən və əlahəzrət şahın xatirinə vuruşduğum bu qılıncla döyüşə hazır olum".

Əsgər xan Fətəli şahın qəzəbinə tuş gələrək İrana çağırılmış və öz doğulduğu Urmiyaya getmiş, burada da vəfat etmişdir...

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir.

Azadlıq.- 2012.- 28 noyabr.- S.14.