“Məyər ol Əsgəri- Gorani gələ...” .

Böyük maarifçi və ictimai xadim Əsgər ağa Gorani

Milli teatrımızı yaradanlardan və milli mədəniyyətimizin inkişafında böyük xidmətlər göstərmiş görkəmli şəxsiyyətlərdən biri də Əsgər ağa Adıgözəlov-Goranidir. Əsgər ağa Gorani Azərbaycan mədəniyyətində öz yeri olan görkəmli simalardan biridir. O, yazıçı, aktyor, teatrşünas, tərcüməçi və jurnalist kimi fəaliyyət göstərib. Milli teatrımızın şərəfli tarixi ilk dəfə 1873-cü il martın 10-da “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran”, bir ay sonra isə “Hekayəti-mərdi-xəsis” əsəri ilə başlanıb. 1873-cü ilin martın 10-da oynanılan “Hekayəti-vəziri-xani-Lənkəran” tamaşasında Teymur ağa, bir qədər sonra, aprelin 17-də göstərilən “Hekayəti-mərdi-xəsis”də isə Hacı Qara rollarını ifa edən Əsgər ağa ilk səhnə aktyorlarımızdan sayılır.

Əsgər ağa Adıgözəlov (Gorani) ilk milli qəzetimiz olan “Əkinçi”nin fəal üzvlərindən, uzun illər teatrlarımızın repertuarından düşməyən “Qocalıqda yorğalıq” pyesinin, bir çox dillərə tərcümə olunan və Ağa Məhəmməd Şah Qacarın Qafqaza yürüşündən bəhs edən “Qara yel” tarixi romanının müəllifidir.

“Qarabağnamə”nin müəllifi olan Mirzə Adıgözəl bəyin nəvəsi Əsgər ağa Haqverdi bəy oğlu 3 may 1857-ci ildə Gəncə (Yelizavetpol) qəzasının Goran kəndində dünyaya göz açıb. Bakı şəhər gimnaziyasını qızıl medalla bitirib. Sonra Moskvada Petrovski-Razumovski adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasına daxil olub. Akademiyanı bitirəndən sonra vətənə dönən Əsgər ağa Gorani quberniya katibi, kollec asessoru, mülkü müşavir vəzifələrində çalışıb. O, Yelzavetpol (Gəncə) quberniyası qəza hakiminin köməkçisi, Tiflis dairə məhkəməsinin prokuroru, beş il ərzində Gəncə bələdiyyə idarəsinin rəisi, Yelzavetpolda Mixaylovsk məktəbinin fəxri nəzarətçisi vəzifələrində işləyib. Gəncədə öz hesabına qızlar məktəbi açıb.

Ömrünün son 5 ilində Gəncə şəhər bələdiyyəsinin sədri işləyən Əsgər ağa Gorani özünün maarifçilik və xeyriyyəçilik əməlləri ilə tarixə düşüb. Onun təşəbbüsü və bir çox hallarda vəsaiti ilə Gəncədə biri qızlar üçün dörd məktəb, bir xəstəxana açılıb, sahil bağı salınıb, yollar və küçələr abadlaşdırılıb, yeni binalar inşa edilib, dahi Nizaminin qəbri təmir olunub.

Teatr səhnəsinə düşən işıq

Əsgər ağa Gorani hələ Bakı şəhər gimnaziyasında təhsil alarkən öz istedadı ilə gimnaziyanın müəllimi, milli mətbuatımızın banisi Həsən bəy Zərdabinin diqqətini cəlb edir. Təhsil illərində Əsgər ağa gələcəkdə millətin işıqlı simalarından biri olacaq Nəcəf bəy Vəzirovla da yaxından dostluq edir. Belə bir mühitdə Əsgər ağa hərtərəfli şəxsiyyət kimi formalaşır və dövrünün açıq görüşlü insanlarından birinə çevrilir.

Günlərin birində sevimli müəllimləri Həsən bəy Zərdabi tələbələrini başına yığıb və o dövr üçün gözlənilməz bir qərar verir. Tələbələrinə deyir ki, Mirzə Fətəli öz əsərlərini göndərib, rica edir ki, bu əsərlərdən birini seçib səhnəyə çıxaraq. Teatrın, səhnənin nə olduğunu bilməsələr də, tələbələr sevimli müəllimlərinin sözünə əməl edib əsərləri oxuyub “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” və “Hekayəti-mərdi-xəsis” (“Hacı Qara”) əsərlərini tamaşaya qoymağı qərara alırlar.

1873-cü il martın 10-da görkəmli maarifçilər Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov və Əsgər ağa Goraninin (Adıgözəlov) təşəbbüsü ilə M.F.Axundovun “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” komediyası ilə Azərbaycanda peşəkar teatrın əsası qoyulur. Bir ay sonra isə “Hacı Qara” tamaşası oynanılır. Əsgər ağa Gorani hər iki əsərdə iştirak edərək ilk dəfə səhnədə Teymur ağa və Hacı Qara obrazlarını yaradır. Bu tamaşalar cəhalətə, qaranlığa qarşı mübarizə aparan insanların böyük sevincinə səbəb olur. Əslində Əsgər ağa peşəkar aktyor deyildi, amma onda komizmi ilə sərtlik xüsusiyyətlərini birləşdirmək istedadı vardı. Səhnə incəliklərini, nüanslarını həssaslıqla duyur, dərk edirdi. Oynadığı Hacı Qara rolunun timsalında dövrün ədalətsizliyinə, riyakar mövqelərə, saxtakarlığa, yalanlara, qorxaqlıq və şərəfsizliyə nifrətini bildirmişdi. Onun qrimdə camaat qarşısına çıxması daxili emosiyasından, bu yolla fikirlərinə aşkarlıq gətirmək istəyindən yaranmışdı.

Həsən bəy Zərdabi “Həyat” qəzetində yazırdı: “Oynayanlar yaxşı oynadılar, ələlxüsus da, Əsgər ağa Adıgözəlov Hacı Qaranın xarakterini tamaşaçılara inandırıcı çatdırdı. Onların oyunu tamaşaçıların xoşuna gəldi”.

“Əkinçi”nin yorulmaz yazarı

Əsgər ağa Gorani iti qələmli publisist olmaqla yanaşı, qələmə aldığı “Qocalıqda yorğalıq” pyesi uzun illər teatrların repertuarından düşmür. “Qara yel” romanı sonralar dünyanın 20-dən artıq dilinə tərcümə olunur. Maraqlı dram əsərlərinin müəllifi idi. “Qocalıqda yorğalıq” pyesi əsasında unudulmaz televiziya rejissoru Rauf Kazımovski tamaşa lentə almışdı. M.Lermontovun yaradıcılığından dilimizə çevirdiyi şeirlər diqqəti cəlb edir.

Ə.Gorani “Əkinçi”nin ən fəal, dövrə, zəmanəyə, hadisələrə dəqiq, doğru münasibətini bildirən yazarlarından olub. Qəzetin 17 nömrəsində onun öz və müxtəlif imzalarla 39 məqaləsi dərc olunub.

“Əkinçi” qəzetinin ilk saylarını böyük həvəslə oxuyan Əsgər ağa redaktor Həsən bəy Zərdabiyə məktub yazmışdı: “Keçən il kənd əhli ilə danışdım. Onlar hazırdır, əlləri qabara-qabara, üzləri tərləyə-tərləyə qazandıqları puldan üç manat cəm edib ”Əkinçi"yə gətirsin. Amma çifayda, kənd əhli poşt adını eşitməyib, qəzet gətirməyin qaydasını bilmir. Taxsır bəyzadələrimizdədir ki, qəzet gətirib onlara paylamırlar".

XIX əsrin işıqlı simaları arasında özünəməxsus yeri olan Əsgər ağa Goraninin də həyatı çətin sınaqlarsız ötüşməmişdir. İlk dəfə Əzət xanım Tağıbəyova ilə ailə həyatı qursa da, Əzət xanım vəfat edəndən sonra ikinci dəfə Əşrəf-ağa Ziyadoğlu-Qacarın nəticəsi, Əbülfət ağanın qızı Bəyim xanımla ailə qurmuşdur. Onların yeddi övladı olmuş, üçü erkən dünyasını dəyişmişdir.

Həsən bəy Zərdabinin tələbəsi və məsləkdaşı olan Əsgər ağa Gorani 1910-cu ildə 53 yaşında vəfat edib və Gəncənin qədim “Səbzikar” qəbiristanlığında dəfn olunub.

Əsgər ağanın dəfninə böyüklü-kiçikli bütün Gəncə gəlibmiş. Zaqafqaziyanın bütün qəzetləri ona xatirə yazıları dərc edib. Gəncəlilər Əsgər ağanın məzari-türbəsinin də “Səbzikar”da ən hündür olmasını qərarlaşdırıblar.

Məyər ol Əsgəri-Gorani gələ,

Neçə məktəb gələ dəxi əmələ.

Seyid Əzim Şirvaninin bu sətirləri neçə nəslin dilinin əzbəri olub. Demək olar ki, 20-ci əsrin 50-ciÿ illərinədək “Əsgər ağa” türbəsi Gəncə ziyalıları üçün nəcib əməllərə abidə simvolu olub.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 30 oktyabr.- S.14.