AzDramada üsyan

Doğrudan da bu bir üsyandır: illər uzunu sənətin məddahlıq vasitəsinə çevrilməsinə, uzuclaşmasına, mədəniyyət ocaqlarının insanlardan uzaq düşməsinə qarşı üsyan - bəlkə də inqilab, bəlkə də çevriliş? Dram Teatrının səhnəsində dövlət sifarişi əsasında səhnələşdirilən “Yaşlı xanımın gəlişi” tamaşasından aldığım ilk təəssürat məhz bu oldu.

Qətiyyən o təəssüratlarımın hamısını yazmaq fikrində deyiləm: ona görə yox ki, həcmdən narahatam; ona görə ki... böyük istedadla ortaya qoyulan möhtəşəm səhnə əsərini sözlə ifadə edə bilmərəm - baxılması gərəkdir!

Əsər alman müəllifi Fridrix Dürrenmattındır, hadisələr Hüllen şəhərində baş verir: süjet ərzində məlum olur ki, Klara Veşer adlı gənc qadın sevgisinin qurbanına çevrilibmiş və dünyaya gələcək övladının atalığından imtina edən Alfred İli məhkəməyə veribmiş; yalançı şahidlərlə məhkəmə Veşeri əxlaqsız qadın kimi tanıyıb və əhali onu şəhərdən biabırçılıqla qovubmuş. Amma budur: fahişəyə çevrilən, dünyaya gələn övladını itirən Veşer 45 ildən sonra Hüllenə qayıdır - artıq milyarder kimi.

Veşerin qayıdışında məqsəd qisasdır və təklif verir: Alfred İli öldürün, şəhərə və əhaliyə bir milyard pul verim!

Əlbəttə, muzdlu qatil tutmaq və Alfredi aradan götürmək üçün, obrazların dediyi kimi, bir neçə min kifayətdir. Ancaq burda Alfred İldən yox, insanların mənəvi-əxlaqi dəyərlərinin bu təklif qarşısında sürətlə aşınmasından gedir söhbət!

Dürrenmatt bu əsərdə mənəvi-psixoloji vəziyyəti ifadə edib, amma... Amma quruluşçu rejissor Rövşən Almuradlı pyesi büsbütün özümüzünküləşdirib, mənəvi-psixoloji çatları ictimai-siyasi və sosial mənzərənin fonunda elə gözəl təqdim edib ki!

Şəhər meri - Burqomistr (Nurəddin Mehdixanlı) başda olmaqla, keşiş, polis, müəllim və elə həmən Alfred İl... - cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri - əxlaqsızlıq ittihamı ilə qovduqları, sonradan fahişəliklə məşğul olan Veşeri əsilli-nəcabətli xanım kimi qarşılayırlar. Qarşısında payəndaz olurlar, yaltaqlıq baş alıb gedir - çünki Veşerin timsalında Pulun hakimiyyəti ilə üz-üzədirlər.

Təklifi eşidərkən ilk andaca kasıb, amma şərəflə yaşamağı üstün tutduqlarını deyən hüllenlilərin psixologiyasında, Burqomistr da daxil, getdikcə Pul hakimiyyəti öz işini görür: hamı “bozarır” (boz paltar geyirlər), hamı - hətta keşiş də - sarı ayaqqabıya (mənəvi ölüm) keçir, bahalı siqaretə, içkiyə vərdiş edirlər; illərlə qoruduqları ləyaqət, şərəf, vicdanı Pula çevirirlər...

Veşerin bir-bir zavod-fabrikləri ələ keçirməsi, istirahət yerlərini - meşələri - şəxsi mülkiyyətinə çevirməsi və... ən əsası, fiziki (təyyarə qəzasında qol-qıçını itirib) və mənəvi baxımdan şikəst edilən bu qadının “Məni fahişəyə çevirən bu dünyanı mən də fahişəxanaya çevirəcəyəm” nidası tamaşaçını yerindən oynadır.

Çox unikal səhnələrdən biri isə tamaşanın əvvəlində təmtəraqla qarşılanan Klara Veşerin atasının layihəsi ilə ucaldılan və “vaxtilə üstünə çıxıb, yoldan keçən kişilərin başına tüpürdüyü...” uçuq-sökük, bərbad vəziyyətdəki tualetin təmirə bağlanması və tamaşanın finalında təntənəli açılış mərasiminin keçirilməsidir: “memar atanın” tikdirdiyi tualetin bərpadan sonrakı açılışında iştirak edənlər Veşerin ardınca bir-bir ora - natəmizliyə - doluşurlar və... pərdə enir!

Tamaşadakı ritorika, atmaca, ictimai mənzərəmizlə səsləşən replikaları yazmaq, ifadə etmək olarmı? Necə deyim ki, obrazları yaradan aktyorlar “çaşmaqla”, ya üzlərinin ifadəsi, sözlərinin vurğusu ilə nələr deyirlər, nələr! Hələ Veşeri qarşılayan müxtəlif sosial təbəqə nümayəndələrinin yanında daim qovulan, döyülən, ağzı tutulan sıravi əhalinin qıçı şikəst, siqaretə möhtac kişilərdən ibarət olduğunu demirəm.

İnanılmazdır ki, bu gün Dram Teatrında sözün bütün mənalarında böyük sənət cəsarəti nümayiş etdirən bir tamaşaya quruluş verilib. Bundan da inanılmazı odur ki, bu tamaşa artıq 14-cü dəfədir ki, səhnədədir!

Komanda nə mümkündür, edir: AzDramanın “ağır artilleriyası”, dövrümüzün teatr aktyorluğunun məsuliyyətini çiynində çəkənlərdən bir çoxu - Nurəddin Mehdixanlı, Ramiz Novruz, Əli Nur, Ramiz Məlik, Hacı İsmayılov, gənclərdən Rövşən Kərimduxt, Firuz Xudaverdiyev və əlbəttə ki, Klara Veşeri oynayan Sənubər İsgəndərova... - “Yaşlı xanım”dadırlar və bu tamaşanın uğurunu təmin etməyə çalışırlar... Məsələn, Nurəddin Mehdixanlının mer obrazını yaratmaq üçün hamımıza tanış olan arıq, balacaboy və məşhur tipin ştrixlərini öz rolunun cizgilərinə əlavə etməsini izləməkdən zövqlü nə ola bilər!..

Qənaətim nədir... AzDrama - tamaşaçıya doğru böyük bir addım atıb, dövrümüzün tanınmış sənətkarları yaşadığımız mühitin canlı mənzərəsini ilk fürsətdəcə səhnəyə daşıyıblar və...

Və təbii ki, bunlar ilk növbədə SƏNƏTin - böyük mənada sənətin - hər zaman təkcə ictimai-siyasi eybəcərliyin ifadəsi olduğunu yox, həm də cəmiyyətin özünə müxalifliyi həqiqətinə bütün yaradıcılığı boyu desantcasına, partizancasına sadiq qalan istedadlı rejissor Rövşən Almuradlının işidir.

Yeri gəlmişkən, tez-tez deyirik ki, teatr yoxdur, sənət ölüb... Bunu həyat həqiqətlərini və ictimai-siyasi eybəcərlikləri sistemli olaraq dilə və qələmə alan bizlər daha çox işlədirik - getmədən, baxmadan, görmədən...

Başa düşürəm ki, bir gül ilə bahar olmaz. Ancaq “Yaşlı xanımın gəlişi” ən azı AzDramanın potensialını, bir də günün mənzərəsini əyani görmək və anlamaq üçün ideal imkandır.

Anar Mahmudoğlu

Azadlıq.- 2013.- 1 aprel.- S.12.