Səfəviyyə
təriqətinin banisi Şeyx Səfiəddin Ərdəbili
Şah İsmayıl Xətainin ulu
babası
Azərbaycanın dünya tarixinə bəxş
etdiyi parlaq şəxsiyyətlər siyahısında Şeyx
Səfiəddin Ərdəbilinin adı da var. Onun adı səkkiz
əsrə yaxındır elm və təsəvvüf
dünyasında görkəmli bir şəxs olaraq hörmətlə
yad edilir. Ərdəbilinin yaratdığı Səfəviyyə
təriqəti və bu təriqətin əsasları üzərində
qurulan, dünyanın ən möhtəşəm dövlətlərindən
biri olan Azərbaycan Səfəvi dövləti bu gün də
dünya tarixçiləri tərəfindən tədqiq edilməkdədir.
Şeyx Səfiəddin
1252-ci ildə Ərdəbil şəhəri
yaxınlığında yerləşən Kələxoran kəndində
anadan olmuşdur. Nəsil şəcərəsi yeddinci imam
Musa əl-Kazimə (m.754-800) qədər gedib çatan bu
müqəddəs Şeyxin beşinci ulu babası Firuzşah
Qızılbaş o nəsildən, sülalədən Ərdəbilə
gələn və burada məskunlaşan əvvəlinci şəxs
hesab olunur.
V.V.Bartold
bu sülalənin banisi Şeyx Səfiəddin və onun nəslindən
bəhs edərkən göstərirdi ki, “bu Ərdəbil
şeyxləri, şübhəsiz, fars deyil, türk mənşəlidirlər”.
İ.P.Petruşevski də eyni fikri söyləmişdir: “İlk
Səfəvi şeyxləri Ərdəbildə
yaşamışlar, onların doğma dili Azərbaycan dili
olmuşdur”. Hanna Sohrveide görə, “Səfvət əs-Səfa”
əsərində hamı Səfiyə türk kimi müraciət
edir: “Ey piri-türk”( ey türk müqəddəsi), “türk gənci”,
“türk oğlu” və bu səbəbdən də onun türk
olduğu şübhə doğurmur. M.Abbaslı Şeyx Səfiəddinin
türk mənşəli olması haqda zəngin material
toplamışdır. Şeyx Səfi əd-Din Ərdəbili
mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan
adlı-sanlı alim, şair, Səfəviyyə təriqətinin
banisidir.
Atasını
uşaq yaşlarından itirən Səfi ibtidai təhsilini
onun dini davamçılarından almışdır. Səfiəddin
doğma türkcəni, fars və ərəb dillərinin
qayda-qanunlarını çox gənc ikən anasının
yanında öyrənmiş, yeniyetmə yaşlarında
Quranı əzbərləmiş, ilahiyyat elmlərinin sirlərinə
vaqif olmağa çalışmışdır. Quranın təfsirini
anasından və yerli üləmalardan öyrənmişdir.
O, dini elmlərin əsaslarına yiyələnməklə
yanaşı, fars, ərəb, gilan və monqol dillərini də
mükəmməl mənimsəmişdir.
İyirmi
yaşında təhsilini artırmaq üçün
Şiraza gedən Səfi burada məşhur
ilahiyyatçı alimlərdən Rüknəddin Beyzəvi, Əmir
Abdullah və başqalarından dərs alınmış,
müəllimi Əmir Abdullahın məsləhəti ilə
iyirmi beş yaşında məşhur Gilan şeyxi Hacı əd-Din
Zahidin (hicri-615-700) müridi olmuşdur.
Şeyx Səfiəddin
25 il tələbə kimi onun yanında qalmış,
Şeyxin qızı ilə evlənmişdir. Şeyxin vəfatından
(1294) sonra Səfiəddin onun yerində Səfəviyyə təriqətinin
rəhbəri olmuşdur.
O, 35 il
irşad və təlimatlarla məşğul olmuş,
çoxlu tələbələr yetişdirmişdir. Onun
ömrünün daha faydalı və təsirli dövrü məhz
həmin illər olmuşdur.
Şeyx Səfiəddinin
şöhrəti tezliklə bütün Şərq
dünyasına, Şərqi Romaya, Suriyaya, Hindistana
yayılmışdır. O, Şərqdə ürfan və
din sahəsində yeganə şəxsiyyət kimi
tanınmış, bütün məzhəb və təriqətlərə
mürşid və ustad ola bilmişdir.
“Əfğanu-ahdür gecə-gündüz
işin Səfi...”
Bir təriqət
rəhbəri olaraq Ərdəbildə yaşadığı
35 il ərzində Şeyx Səfiəddinin nüfuzu o qədər
artmışdır ki, dövrün hökmdarları onunla
hesablaşmalı olur. Məhz bu böyük nüfuz sayəsində
Ərdəbil və onun ətrafı əmin-amanlıq
mülkünə çevrilmiş, hətta Monqolların Xacə
Rəşidəddin kimi çox şöhrətli bir vəziri
ona mürid olmağı özünə şərəf
bilmişdir.
Şeyx Səfiəddin
Ərdəbili təriqət başçısı olmaqla
yanaşı, şöhrətli alim və şair olmuşdur.
Onun yaradıcılığı sırf sufi-mistik xarakteri
daşıyır. Onun əsərləri Azərbaycan təsəvvüf
ədəbiyyatının mühüm mərhələlərindən
birini təşkil edir. O da bir çox sufi şairləri kimi
öz şeirlərində əbədi sevgiliyə
qovuşmağı arzulayırdı.
Ey
könlümün xərabəsi, ahulər oylağı,
Divanələr
yatağı, məgər çölmüsən, nəsən?
Əfğanu-ahdür
gecə-gündüz işin Səfi,
Qumrimüsən
bu bağidə, bülbülmüsən, nəsən?
Şeyx
Səyiəddin Ərdəbildə “Darül-irşad”ın
(Hidayət evi) başında dururdu. Tam bacarığı ilə
təqiyyə prinsipinə əməl edərək elə bir
dünyagörüş nümayiş etdirirdi ki,
ayrı-ayrı İslam məzhəbləri
və təriqətləri də onun mənəvi xəzinəsindən
qidalanırdı. Səfəviyyə təriqəti
özünəməxsus bir təşkilat vasitəsilə təbliğ
olunur və uzaq yerlərdə olan nümayəndələrə
çatdırılırdı. Bu təşkilatın
başında “pir”, yaxud “mürşid” dururdu. Əsas iş
mürşid (müəllim) ilə müridlər (tələbələr)
arasında vasitəçi rolu oynayan xəlifənin üzərinə
düşürdü. Xəlifə hər tayfanın sufilərinə
başçı olmaqla bərabər, həm də rəhbərlə
birbaşa əlaqədə olurdu. Xəlifələr və
sufilər tabeçilikdə olan camaatla rəhbər
arasında elə möhkəm əlaqə
yaratmışdılar ki, bu əlaqə gündən-günə
genişlənməkdə və möhkəmlənməkdə
idi.
“Bu
sistem siyasətə qarışmırdı və Şeyx
Cüneydə kimi belə də davam etmişdi. Ancaq
”Darül-irşad" Şeyx Cüneyddən başlayaraq
siyasi məsələlərlə də maraqlanmağa
başladı. Uzun müddət təşkilata rəhbər
olan Ərdəbil piri bu təşkilatdan təriqəti və
ideoloji məsələlər üçün istifadə
etdi, həm də oranı böyük bir hərbi və siyasi
təşkilata da çevirdi. Siyasətlə təriqət
birləşərək Səfəviyyə ideologiyasını
formalaşdırdı. Belə bir zamanda Şeyx Səfiəddinin
formalaşdırdığı şiizm-sufizm ideologiyası
mahiyyəti etibarı ilə siyasət və hakimiyyətdən
uzaq qala bilməzdi və istər-istəməz
“Darül-irşad”a rəhbərlik edən pir siyasi hərəkatlara
da qoşulmalı idi. Şeyxdən sonra bir-birinin ardınca Sədrəddin,
Xacə Əli İbrahim,
Şeyx Cüneyd, Şeyx Heydər və nəhayət Şah
İsmayıl Ərdəbil
“Darül-irşad”ına rəhbərlik etmişlər"(Vikipedia).
Böyük təriqət rəhbərinin
davamçıları
Şeyx Səfiəddin
1334-cü ildə Ərdəbil şəhərində vəfat
etmiş və burada da dəfn olunmuşdur. Onun məzarının
üzərində türbə inşa edilmiş, ətrafında
məscidlər, karvansaraylar, mədrəsələr,
yaşayış evləri salınmışdır. Beləliklə,
burada böyük bir mədəni mərkəz
yaranmışdır. Səfəvi şeyxlərindən bir
çoxu, o cümlədən də Şah İsmayıl da
burada dəfn olunmuşdur. XVI əsrdə I Şah Təhmasibin
hakimiyyəti dövründə (1524-1576-cı illər) həmin
məqbərə öz indiki şəklini
almışdır.
Şeyx Sədrəddinin
oğlu Xacə Əli Siyahpuş adı ilə məşhur
olan Şeyx Sultanəli də təriqət rəhbəri
olmuş, atası Şeyx Sədrəddin vəfat edəndən
sonra onun yerinə keçmiş və 38 il rəhbərlik
etmişdir. 1426-cı il mart ayının 15-də Məkkə
şəhərində vəfat edən Siyahpuş orada dəfn
edilmiş və məqbərəsi bu şəhərdə
“Seyidəli Əcəm” adı ilə məşhurdur. O da
atası və babası kimi alim, təriqət
başçısı olmaqla yanaşı, həm də
şair olmuş, əvvəldən axıradək təsəvvüf
və irfani şeirlərlə dolu olan divanı çox məşhur
olaraq dildən-dilə gəzmişdir.
Tarixin
sonrakı mərhələlərində bu müqəddəs
ocaqdan-Səfəvi nəslindən Şeyx Cüneyd, Şeyx
Heydər, Şah İsmayıl, Şah Təhmasib, Sam Mirzə,
Əlqas Mirzə, Şah Abbas və başqa elm, sənət
xadimləri, məşhur sərkərdə, dövlət
xadimləri və başçıları yetişmişlər.
Təxminən
iki yüz ilə - Şeyx Səfiəddinin nəvəsi
Şah İsmayıl Xətai Təbriz şəhərində
özünü şah elan edənə (1501-ci il) qədər
Cənubi Azərbaycanda əsas təriqət mərkəzi,
elm və irfan məbədi kimi baş şəhər rolunu Ərdəbil
oynamışdır. Burada 1300-cü ildən etibarən bir
çox binalar inşa edilmiş, məmləkətin
bütün yaxın, uzaq guşələrindən buraya elm, mərifət,
təriqət öyrənmək istəyənlərin
axını davam etmişdir. Məhz bunun nəticəsi olaraq
200 ildən sonra Şeyx Səfiəddinin əsasını
qoyduğu Səfəviyyə təriqətinin tərəfdarları
və Səfəvi övladları hakimiyyətə yiyələnir
və bir ucu Dəmirqapı Dərbənd, bir ucu Bağdada
gedib çatan böyük bir ərazini, imperiyanı
1736-cı ilə - Nadir şah Əfşarın
özünü İran şahı elan etməsinə qədər
şəriksiz olaraq idarə edirlər.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə
Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə
çap edilir
Azadlıq.- 2013.- 2 aprel.- S.14.