Əsərləri dünya muzeylərini bəzəyən Sadiq bəy Avşar

«İncəsənətsiz həyat ömür-gün deyil...»

XVI əsrdə yaşamış məşhur Azərbaycan rəssamı Sadiq bəy Avşarın əsərləri hələ onun sağlığında ölkə hüdudlarından kənarda şöhrət tapmışdı. Mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan Sadiq bəy Avşar tək rəssamlıqla, təsviri sənətlə deyil, eyni zamanda xəttatlıqla məşğul olmuş, onun poetik istedadını dövrünün tanınmış şəxsiyyətləri yüksək qiymətləndirmişdir.

Sadiq bəy Azərbaycan miniatür sənəti tarixində gözəl portret ustası kimi qalmışdır. Onun əsərləri təsvir olunan obyektlərin realist cizgilərlə təqdim olunması baxımından yaddaqalandır. Mütəxəssislərin fikrincə, onun yaradıcılığı miniatür sənətinin, o cümlədən İsfahan məktəbinin inkişafında böyük rol oynamışdır.

Sadiq bəy Avşar 1533-cü ildə Təbrizdə türk-əfşar tayfasına mənsub olan əsilzadə bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Hələ uşaqlıq illərindən poeziya və rəssamlığa maraq göstərmişdir. Sadiq bəy iyirmi yaşında ikən atasını itirmiş və dərviş libasında ərəb ölkələrinə səyahətə çıxmışdır. Sonradan vətənə qayıdan Sadiq bəy xırda hakimlərin malikanələrində təsərrüfat işlərində çalışmışdır.

Sadiq bəy qeyri-adi istedadlı bir şəxsiyyət olmuş, bütün göstərilən bacarıq və istedadları ilə yanaşı, o, dəhşətli döyüş səhnələrinin qəhrəmanı, eyni zamanda şah sarayındakı kitabxana və bədii emalatxanaların rəhbəri olmuşdur.

Sadiq bəy təhsilini davam etdirmək məqsədilə böyük rəssam Behzadın bir qohumunun şagirdi olmuşdur. Bu barədə Sadiq bəy Avşar belə yazırdı: “Hansı işdən yapışırdımsa, mənə sadə və asan gəlirdi. Ən böyük arzum Behzadın sənətinə yiyələnmək idi. Buna görə də, özümə Behzada bərabər bir ustad axtarırdım. Nəhayət, açıq ürəkli, dövründə tayı olmayan bir ustad tapdım ki, o da sənəti Behzad fırçasından öyrənmişdi”. Onun sənətkarlıq barədə fikirləri də olduqca maraqlıdır: “Əgər sənətə və peşəkarlığa can atırsansa, nə qədər bacarsan, özünü kamilləşdirməyə çalış. İncəsənətsiz həyat ömür-gün deyil”.

“Sadiq-kitabdar”...

Müzəffər Əlinin yanında keçirdiyi təhsil illərində Sadiq bəy həm də Astrabad türkmənləri ilə döyüşlərdə özünün cəsurluğu və hünərvərliyi ilə şöhrət qazanmışdır. Öz xarakterinin bu cizgilərini Sadiq bəy Azərbaycan və türk mənşəli olması ilə əlaqələndirirdi. “Türklüyümü gözə çarpdırmaqla və qızılbaş ənənələrinə sədaqət göstərməklə özümü cəsur və qorxmaz sayır və zamanımın cəsur adamlarından heç kimi özümə tay bilmirəm”.

Sadiq bəy səkkiz il rəssamlıq təhsili almış, bu müddət ərzində məşhur bir miniatür rəssamı olmuş, böyük uğurlar qazanmış və minlərlə portret işləmişdir.

Beləliklə, onun bu istedadı diqqətdən yayınmır və onu saraya dəvət edirlər. Sadiq bəy II Şah İsmayılın dövründə şah kitabxanasının nəzdindəki emalatxanalarda işləmiş, Şah Məhəmməd Xudabəndənin (1578-1587) zamanında isə həmin məşhur kitabxananın rəhbəri olmuşdur. Sadiq bəy hətta buna görə özünü “Sadiq-kitabdar” adlandırmışdır.

Bu, çox məşhur bir kitabxana idi və vaxtilə onun başında dahi miniatürçülərdən Behzad və Sultan Məhəmməd durmuşdu. Həmin kitabxana əsl “İncəsənət Akademiyası” hesab olunurdu. Buradakı emalatxanalarda kitabların üzü köçürülür, miniatürlər yaradılır, rəng və kağız istehsalının texnologiyası işlənib hazırlanır, bədii cəhətdən kamil cildlər düzəldilirdi. Eyni zamanda, burada xəttat, ornamentalist (nəqqaş), qızıl suyuna çəkmə (müzəhhib), rəngkar (müsəvvir), karton (səhhaf) və dəri cildləmə (mücəllid) üzrə kadrlar hazırlanırdı. Sadiq bəy Avşar I Şah Abbasın zamanında da həmin vəzifədə çalışmışdır.

Sonralar isə Sadiq bəy Avşarı istedadlı xəttat və daha istedadlı saray xadimi “Şah Nəvaz” (“şahın nəvazişçisi”) adlandırılan Əlirza Təbrizi əvəz edir. İskəndər Münşinin “Tarixi-aləmarayi-Abbasi” əsərində yazdığı kimi, Sadiq bəy bundan sonra da formal olaraq, kitabdar sayılırdı: “Sadiq ölənə qədər onun xidməti vəziyyətində dəyişiklik olmur və o, dövlət dəftərxanasının kitabdarı kimi maaş almaqda davam edir”.

Günümüzə gəlib çatan əsərləri...

Qeyd olunduğu kimi, Sadiq bəy Avşarın istedadını müasirləri yüksək qiymətləndirmişlər. O, “Sadiqi” təxəllüsü ilə gözəl şeirlər yazmış, ondan artıq müxtəlif nəzm və nəsr əsərinin müəllifidir. Bunlar arasında onun Azərbaycan və fars dillərində qələmə aldığı şeirlər “Divan”ı, I Şah Abbasın hərbi yürüşləri haqqında bir neçə min gözəl beytdən ibarət “Fəthnameyi-Abbasi-namdar” (“Məşhur Abbasın fəthlər kitabı”) adlı tarixi-epik poeması da vardır. XVII əsrin məşhur Azərbaycan tarixçisi İskəndər Münşi həmin əsəri Firdovsinin “Şahnamə”si ilə müqayisə etmişdir. Hər iki poema eyni vəzndə və ölçüdə qələmə alınmışdır.

Sadiq bəyin əsərləri hələ onun sağlığında ölkəsində və onun hüdudlarından kənarlarda da yüksək qiymətləndirilirdi. Öz rəsmlərini ona qəsidə yazmış şair Qüruriyə bağışlayaraq Sadiq bəy Avşar demişdir: “Mənim işlərimin hər vərəqini tacirlər üç tümənə alıb Hindistana aparırlar, sən də ucuz satma”.

Sadiq bəyin Azərbaycan dilində yazdığı “Məcməül-xəvas” adlı təzkirəsində isə Səfəvilər dövründə fəaliyyət göstərmiş 480 şair, rəssam və xəttat haqqında qiymətli materiallar toplanmışdır. Həmin əsər həm Azərbaycan, həm də fars mədəniyyət və incəsənətinin tədqiqi üzrə önəmli mənbələrdəndir.

Sadiq bəy Avşarı başqa bir əsəri “Qanun əs-Sovər” (“Təsvirin qanunları”) adlı pedoqoji təlimatlar kitabı incəsənətin metodika və praktikasına həsr edilmiş və mütəxəssislər arasında böyük şöhrət qazanmışdır. Bu əsər həm də müasir surət çıxaran rəssamlar və bərpaçılar üçün də əvəzsiz vəsaitdir. Bu əsərdə miniatürlərin üzünü çıxarmaqdan ötrü fırça və kağız hazırlığından tutmuş rəng seçiminə qədər hər şey haqqında müfəssəl məlumat verilmişdir. Bütün bunlara görədir ki, Avropa sənətşünaslarının Sadiq bəyə maraqları gün-gündən artmaqdadır. Sadiq bəy Avşar İmam Qulu xanın, Teymur xan Türkmənin portretlərini də çəkmişdir. Həmin portretlər, habelə “Əmir” və “Gəzərgi dərviş” şəkilləri İstanbul, Paris, Boston, Sankt-Peterburq muzeylərində saxlanılır. Sadiq bəyin illüstrasiyalar çəkdiyi bir neçə kitabı da var ki, onlar da indiyə qədər qalmışdır.

Böyük sənətkar Sadiq bəy Avşar 80 yaşında vəfat etmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 5 aprel.- S.14.