Klassik şeirimizin incə ruhu Heyran xanım

Məşhur Dünbuli nəslinin yetirməsi

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus yeri olan şəxsiyyətlərdən biri də Heyran xanım olub. Heyran xanım Füzuli ədəbi məktəbinin davamçılarından, klassik Azərbaycan poeziyasının tanınmış nümayəndələrindəndir. Heyran xanımın XVIII əsrin sonlarında Naxçıvanda Kəngərlilər ailəsində dünyaya gəldiyi bildirilir. Filologiya elmlər namizədi Lətif Hüseynzadə məqalələrindən birində şairənin Naxçıvan xanlarından Kərim xan Dünbulinin qızı olduğunu qeyd edir.

Bu məlumat Heyran xanımın həyatı ilə bağlı tədqiqatlar üçün köməkçi vasitə olmuşdur. Həmin tədqiqatlara görə şairənin atası kimi qeyd olunan Naxçıvan hakimi Kərim xan Kəngərli şairənin qardaşı olub.

Heyran xanımın dəqiq doğum və ölüm tarixi bəlli deyil. 1951-ci ildə şairənin “Azərnəşr”də çap edilmiş “Seçilmiş əsərləri”nə yazılmış müqəddimədə onun 1758-1838-ci illərdə yaşadığı bildirilir. Digər bir mənbədə isə şairənin XVIII əsrin 90-cı illərində dünyaya gəldiyi qeyd edilir. Respublika Əlyazmalar Fondunun (indiki AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutu) əməkdaşı Cənnət Nağıyevanın ötən əsrin 70-ci illərində Heyran xanım haqqında araşdırmasında isə maraqlı faktlar öz əksini tapmışdır. “Ulduz” jurnalında dərc olunan yazıda şairənin Naxçıvanda anadan olmasını təsdiq edən mənbələrə əsasən qeyd edilir ki, Heyran xanım Dünbuli “Naxçıvanın varlı və böyüklərindən olmuş” Kərim xan Kəngərlinin bacısıdır. Bildirilir ki, o, İran-Rusiya müharibəsi zamanı öz nişanlısından ayrılmış və bu ayrılıq nişanlılar arasında uzun müddət davam etmişdir.

Mənbələrdə ailənin 1804-1805-ci illərdə İrana köçməsi göstərilsə də, bu tarixlərin dəqiq olması şübhəlidir. Çünki Heyran xanımın İran və Rusiya arasında vuruşmaları təsvir edən əsərləri onu göstərir ki, bu illərdə şairə Naxçıvanda və yaxud da Naxçıvana yaxın kəndlərin birində yaşamışdır.

Şairənin “Ey ay üzlü, sənin qəddin sərv, üzün güldür” misrası ilə başlanan qəzəlinin sonunda öz əsli və nəsli haqqında belə yazır: “Bu yazıq Heyranın əsil-nəsəbini soruşsan o... əslində Dünbuli nəslindəndir”. Buradan aydın olur ki, Heyran xanım Naxçıvanda dünyaya gəlmiş, yaşının müəyyən çağında el-obasından ayrı düşərək İrana - Cənubi Azərbaycana köçmüşdür.

Naxçıvandan Təbrizə “sürgün”...

Heyran xanım Naxçıvanda təhsil almış, ərəb və fars dillərini, klassik Azərbaycan və fars ədəbiyyatını öyrənmişdir. XIX əsrin əvvəllərində Rusiya-İran toqquşmaları dövründə çoxlu xoylu naxçıvanlılar ilə birlikdə onun da ailəsi Naxçıvandan İrana köçürülmüşdür. Gənc yaşlarında doğma yurddan ayrılmış Heyran xanım ömrünün axırına qədər Cənubi Azərbaycanda, Təbrizdə yaşamışdır.

Heyran xanım dövrünə müvafiq fars dilində yüksək təhsil almış, şərqin Firdovsi, Sədi, Hafiz, Nizami, Füzuli kimi klassiklərinin yaradıcılığını oxuyub öyrənmişdir. Heyran xanım öz yaradıcılığında klassik poeziya üslubunu davam etdirmiş və əsərlərini İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Əlican Qövsi kimi klassik Azərbaycan şairlərinin ədəbi təsiri ilə yazmışdır. Onun şeirlərində Azərbaycan sənətkarlarından Həsənoğlu, Nəsimi və Füzulinin təsiri aşkar duyulur. Şairənin bir sıra qəzəlləri dahi Füzuliyə nəzirə şəklində yazılmışdır. Lakin şairənin orijinal şeirləri daha çoxdur.

Təmiz, insani məhəbbətin tərənnümü, ayrılıq dərdi, hicran aləmi, vüsal arzusu onun şeirlərinin əsas mövzusudur. Böyük sələflərinin yaradıcılıq yolunu davam etdirən Heyran xanım gözəlliyi ehtirasla tərənnüm edir, müasirlərini mənəvi-əxlaqi təmizliyə çağırır. Şairənin fikrincə həqiqi gözəllik ağılla ölçülür. Gözəlliyin birinci meyarı ağıldır. Camalı gözəl olanların ağlı, kamalı da gözəl olmalıdır. Şairə məsnəvilərinin birində yazır:

Neçə şərt ilə ölçülərsə camal,

Şərt-əvvəldir hüsnə əqlü kamal.

Hər cavanda ki, var camal yəqin,

Olmalı onda həm kamal yəqin.

Heyran xanım Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində əsərləri bizə ən çox yadigar qalan şairələrdən biridir. Onun Azərbaycan və fars dilində böyük bir divanı günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu divanında şairənin bütün şeir növlərində (məsnəvi, qəzəl, rübai və s.) öz qələmini sınadığının şahidi oluruq. Əsərlərinin üç əlyazması (Bakı, Tehran və Tbilisi nüsxələri) məlumdur; bunlardan ən mükəmməli şairənin sifarişi ilə yazılmış Bakı nüsxəsidir. Həmin nüsxə Azərbaycan Respublikası Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.

“Saldı Məcnun kimi səhrayə, baxın...”

Doğma yurdundan və yaxın adamlarından ayrı düşən Heyran xanımın həyatı kədərli keçmişdir. O, həmişə zəmanədən, adamların vəfasızlığından, özünün qürbətdə tək-tənha qalmasından gileylənmiş, yaşadığı Təbriz şəhərini “guşeyi-zindan” adlandırmışdır. Ömrü iztirablar içində keçən şairənin gənclik təravəti və gözəlliyi tez solmuş, zahirən tamam qocalmışdır. Şeirlərinin birində o, öz vəziyyətini təsvir edərək yazır:

Belim büküldü, qara saçlarım ağardı mənim, Qocalmışam bu cəfakar çərx əlindən, aman.

Şairənin ömrünün sonları daha kədərli keçmişdir. Ailə ixtilafları və narazılıqları onun iztirablarını daha da çoxaltmış, dərd-qəmini artırmışdır. Təbii ki, bunlar ona ağır təsir göstərmiş, getdikcə səhhəti pisləşmişdir. Heyran xanım 1848-ci ildə Təbrizdə vəfat etmiş və orada dəfn olunmuşdur.

Heyran xanımın ictimai motivli şeirlərində zəmanədən şikayət, cəmiyyətdəki sosial bərabərsizliyə, qadın hüquqsuzluğuna qarşı etiraz nidaları güclüdür. Şeirlərinin o, lirik qəhrəmanın dili ilə cəmiyyətdəki ədalətsizlikdən narazılığını bildirərək yazır:

Haray, gəldi-gedər bu fani cahan,

Etmişdir qəlbimi qanlı bir ümman.

“Təbrizdə zəlzələ haqqında” şeirində Heyran xanım yaşadığı şəhərdə baş verən təbii fəlakət nəticəsində əmələ gəlmiş faciəli hadisələrdən, “sinəsi dağlı, gözləri giryan” qalmış anaların kədərindən, onların göylərə qalxan əfqanından bəhs edir. Həcmcə kiçik olmasına baxmayaraq, bu şeir kədərli bir lövhə kimi yadda qalır:

Oldu, ya rəbb, həlak insanlar,

Suvarıb torpağı qızıl qanlar.

Oldu çöllər cavanlara mədfən,

Çoxlarına nə qüls var, nə kəfən.

Sinəsinə dağlı, gözləri giryan,

Minlər ilə ana edər əfqan.

Heyran xanımın əsərləri janr, üslub, bədii sənətkarlıq keyfiyyətləri baxımından da zəngindir. O, klassik poeziyanın qəzəl, müxəmməs, müstəzad, rübai, tərcibənd janrlarında, habelə məsnəvi formasında əsərlər yaratmışdır.

Gör, bənövşə açılıb, ya ki, salıb

Xətti gül arizinə sayə, baxın.

Bükübən qamətimi dal eləyib

Sərv tək ol qədi-rənayə baxın.

Hicri ol mahiruhun Heyranı

Saldı Məcnun kimi səhrayə, baxın.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 6 aprel.- S.14.