“Döşəkdə ölən yigit murdar bolur...”

Gözəl şair və yenilməz sərkərdə

Azərbaycan klassik ədəbiyyatında unudulmaz imzası olan gözəl şairlərdən biri də şeirlərini doğma türkcəmizdə yazmış Qazi Bürhanəddindir. Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi, Kişvəri, Həbibi, Şah İsmayıl Xətai, Molla Pənah Vaqif və bu kimi bir çox şairlərin yaradıcılığına onun poeziyası ciddi təsir göstərmişdir. Onun lirikası bir çox türkdilli ölkələrdə populyarlığını qoruyub saxlamış, onun adı orta əsr təzkirəçi və tarixçiləri tərəfindən tez-tez xatırlanmışdır.

Qazi Bürhanəddin görkəmli dövlət xadimi, məşhur sərkərdə və şair olub. O, 1344-cü ildə Qeysəri şəhərində anadan olmuşdur. Mənşəyinə görə, qədim türk-oğuz boylarından sayılan Salur tayfasına mənsub Qazi Bürhanəddinin qədim babalarının Xarəzmdən gəldiyi ehtimal olunur. Onun adı Əhməd, künyəsi Əbülabbas, təxəllüsü isə Qazi Bürhanəddin idi. Qazi Bürhanəddin irsən keçən qazilik hüququna malik, yüksək savad dərəcəsi və əsl-nəcabəti ilə məşhur olan bir ailədən idi. Cəlaləddin Həbib, Hüsaməddin Hüseyn, Siracəddin Süleyman kimi Qeysəri şəhərinin qazıları bu nəsildən olublar.

Qazi Bürhanəddinin babası Siracəddin Süleyman Anadoluda yaradılmış Ərətna bəyliyinin banisi Ələddin Ərətnanin sarayında yaşamış və bəyliyin siyasi həyatında mühüm rol oynamışdır. Onun atası Şəmsəddin Məhəmməd də öz dövrünün məşhur qazilərindən, anası isə səlcuq sarayında yaşamış məşhur dövlət xadimlərin birinin nəvəsi idi. O, anasını erkən yaşlarından itirmiş və onun tərbiyəsi ilə atası məşğul olmuşdur.

Qazi Bürhanəddin də vətənində öz dövrünə görə yaxşı ilkin təhsil almış, 1358-ci ildə isə təhsilini davam etdirmək üçün Misirə getmişdir. O, burada ilahiyyatı, tibbi, nücumu, fəlsəfəni və digər elmləri öyrənmiş, bu sahələrdə öz biliyini artırmaq məqsədilə Dəməşqə, bütün Şərqdə məşhur olan alim Qütb əd-Din Razinin yanına getmişdir. On doqquz yaşında ikən Məkkəyə gedən Qazi Bürhanəddin atasının vəfatından sonra isə Hələbə köçmüşdür.

1365-ci ildə Qeysəriyə qayıdan Qazi Bürhanəddin Ərətna hökmdarı Məhəmmədin qızı ilə ailə qurur və bir müddət sonra isə atasının yerinə qazi təyin edilir. On ildən artıq bu vəzifədə çalışan Qazi Bürhanəddin öz bacarığı, yüksək savadı, istedadı və ədalətli idarəçiliyi ilə xalqın hörmətini qazanır.

Qan-qadasız 17 il dövlətin keşiyində

Ərətna hökmdarı Məhəmmədin ölümündən sonra taxta çıxan oğlu Əli azyaşlı olduğu üçün dövlətin bütün işlərini Qazi Bürhanəddin görür və 1378-ci ildə vəzir təyin olunur. Əlinin ölümündən sonra dövlətə bütün rəhbərlik Qazi Bürhanəddinin əlinə keçir.

Qazı Bürhanəddin, Səlcuqların məğlubiyyətindən sonra Sivas və ətrafında qurulan Eretna Bəyliyində 1335-1381-ci illərdə sıra ilə kadılık, vəzirlik və padşahlıq vəkilliyi kimi vəzifələrdə işləmiş və bir müddət sonra bəyliyin zəifləməsindən istifadə edərək öz adını daşıyan Qazi Bürhanəddin Əhməd Bəyliyi dövlətini qurmuş və Sultan elan edilmişdir. Bütün həyatı daxili və xarici düşmənlərə qarşı fasiləsiz yürüş və döyüşlərdə keçən Qazi Bürhanəddin öz aralarında daimi çəkişmələr aparan qaramanlı, osmanlı, türkmən tayfaları arasındakı düşmənçiliyi yox etmək və ölkədə qanun-qaydanı möhkəmləndirmək üçün əlindən gələni edir.

Qazi Bürhanəddin xarici siyasətdə xeyli uğurlar əldə etməyə müvəffəq olmuşdur. O, Osmanlı sultanı I Bəyazid, Qızıl Orda xanı Toxtamış, Əmir Teymur kimi təhlükəli rəqiblərin və onlarla xırda əmirlərin əhatəsində düz 17 il öz ölkəsində sülhü və əmin-amanlığı qoruya bilmişdir. Bürhanəddin ölkəsində ticarətin, təhsilin və elmin inkişafına yardım etmiş, mədrəsələr, karvansaralar açdırmış, körpülər saldırmışdır.

1398-ci ildə Ağqoyunlu hökmdarlarından Qara Yoluq Osman bəylə döyüşdə həlak olan Qazi Bürhanəddin Sivas şəhərində dəfn olunmuşdur. Onun ölümündən sonra isə ölkədə hakimiyyət yeganə oğlu Elməddin Əli Çələbiyə keçmişdir. Ancaq gənc hökmdar hakimiyyəti əldə saxlaya bilməmiş və Qazi Bürhanəddinin böyük çətinliklərlə yaratdığı dövlət I Bəyazid tərəfindən dağıdılmış, ölkənin torpaqları isə Osmanlı dövlətinin tərkibinə keçmişdir.

Azərbaycan tarixi və ədəbiyyatı ilə yanaşı Osmanlı tarixində də silinməz iz qoymuş Qazi Bürhanəddindir. 1392-ci ildə Osmanlı İmperiyası ordusunu Çorum yaxınlığında Qırxdilim adlı yerdə məğlub etmiş və bu savaşda İldırım Bəyazidin varisi - oğlu Ərtoğrul öldürülmüşdü.

Qazi Bürhanəddin dövlət idarəçiliyi ilə yanaşı elm və sənətlə də məşğul olmuşdur. Yüksək savada malik şair-hökmdarın fəlsəfi konsepsiyası onun “Tərci üt-tövzih” (“İzahların təkrarı”) və “İksir-üs səadət fi əsrar-ül ibadət” (“Səadət iksiri ibadət əsrarında”) adı ilə ərəbcə yazdığı risalələrdə əks olunmuşdur.

Tuyuq şeir janrında yazan ilk şair...

Qazi Bürhanəddin öz şeirlərini üç dildə - Azərbaycan türkcəsində, fars və ərəb dillərində yazıb. Azərbaycan türkcəsində “Divan”ı bircə nüsxədə saxlanmışdır. Bu nüsxə hələ müəllifin sağlığında xəttat Xəlil ibn Əhməd tərəfindən yazılıb və hazırda Britaniya Muzeyindədir. Onu Londona ingilis səfirliyinin işçisi Tomas 1890-cı ildə İstanbuldan gətirmişdir. “Divan”ı Azərbaycan alimi, professor Əlyar Səfərli 1988-ci ildə Bakıda nəşrə hazırlanmış və kitab şəklində işıq üzü görmüşdür. Ə.Səfərli şairin qısa tərcümeyi-halını da kitaba daxil etmişdir. Bu “Divan” 1319 qəzəl, 20 rübai və 108 tuyuqdan ibarətdir.

Akademik A.Krımski yazır: “Bürhanəddinin ”Divan"ı qeyri-bərabər həcmli iki hissədən ibarətdir. İlk və böyük bölüm qəzəllərdir. İkinci və nisbətən kiçik hissədə hər şeydən əvvəl iyirmiyə qədər rübaisini qeyd etməliyik. Bunlar türkcə yazılmış ilk “rübaiyyat”dır. Həmin hissədə bunlardan başqa mistik-erotik məzmunlu qısa tuyuqlar da əsas yer tutur."

“Tuyuq”ların təhlili sufizm və hürufizmin Bürhanəddin yaradıcılığına təsirindən xəbər verir. Şairin sevgi lirikası isə öz növbəsində bir çox türkdilli şairlərə örnək olmuşdur. Bunlar folklora yaxınlığı və fars-ərəb mənşəli sözlərin nisbətən az işlədilməsi, həmçinin gözəl bənzətmə və istiarələrlə seçilir.

Əcaba, dərdümün dəvası qanı?

Əcaba, rəncümün şəfası qanı!

Ayağı tozuna yüz ururam

Ki, göz ağrısı tutiyası qanı!

Zülfi hil binübən irişdi cana

Ənbərin xattinün yayası qanı!

Bürhanəddinin bir sıra şeirlərində mərdlik və hünər tərənnüm olunur:

Həmişə aşiq könlü biryan bolur,

Hər nəfəs qərib gözü biryan bolur...

Özini alçax görən sərdar bolur,

Ənəlhəq dəvi qılan bərdar bolur.

Ər odur həq yoluna baş oynaya,

Döşəkdə ölən yigit murdar bolur.

Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm mərhələlərindən birini əhatə edir. Qazi Bürhanəddin Azərbaycan türkcəsi ilə yazdığı divanı bizə çatan ilk şairdir. Bundan başqa, Bürhanəddin Azərbaycan ədəbiyyatında, eləcə də ümumtürk ədəbiyyatında tuyuq şeir janrında yazan ilk şairdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 10 aprel.- S.14.