Dəmir xasiyyətli ledi

«Ən valehedici, mənfur, cazibədar, deyingən, radikal və mühafizəkar lider» - Marqaret Tetçer

1979-cu ildən 1990-cı illərədək üç dönəm Britaniyanın baş naziri olan yeganə qadın hökumət başçısı, 20 əsrin görkəmli siyasi xadimi Marqaret Tetçer 87 yaşında dünyasını dəyişdi. O həmçinin XIX əsrin əvvəllərindən bəri Britaniya tarixində hökumətə ən uzun müddət rəhbərlik edən şəxs olub.

Hakimiyyətə doğru addımları İngiltərənin kasıb mühitindən başlayıb. Belə başlanğıc bu qədər yüksək məqsədə nail olmaq üçün təsəvvüredilməz görünürdü. Lakin o mümkün olmayanı həyata keçirə bildi: iddiasız dükan sahibinin qızı kişilərin sahib olduğu hakimiyyətə gəlməyi və Böyük Britaniyanın baş naziri olmağı bacardı.

Cazibədar mühafizəkar

Marqaret Tetçeri başqa xanım siyasətçilərdən fərqləndirən cəhəti heç kimin ona qarşı laqeyd qala bilməməsi idi. Bəziləri ona valeh olur, digərləri isə nifrət edirdi. 1989-cu ildə istefaya gedəndə “Çikaqo tribun” qəzeti onun haqqında yazırdı: Bəlkə də o Qərb dünyasında ən valehedici, mənfur, cazibədar, deyingən, radikal və mühafizəkar lider olub".

1982-ci ilin mayın 2-də Böyük Britaniya ilə Argentina arasında Folklen adaları uğrunda müharibə zamanı Fransa istehsalı olan Argentina raketləri Britaniyanın “Şeffild” eskadra mina gəmisini sıradan çıxarıb. Üç gün sonra Tetçer sərt formada Fransa prezidenti Fransua Mitterandan bu raketləri neytrallaşdırmaq üçün gizli kodları istəyib. Əks halda o, Argentina paytaxtını nüvə bombası atacağı ilə hədə-qorxu gəlib. “Heç kim bu təmkinsiz ingilis xanımın qarşısında dayana bilməzdi. Mən təslim olmağa məcbur oldum. Tetçer kodları aldı” - sonralar Mitteran etiraf edib. Mitteran əmin idi ki, Tetçer kodları əldə etməsə Buenos-Ayres hücuma məruz qalacaq. Bundan bir neçə gün əvvəl isə Tetçer 386 heyətlə birgə Argentina kreyserini məhv etmək əmri vermişdi. Nəticədə heyət üzvlərindən sağ qalan olmamışdı.

Dəmir necə bərkidi

Uzun illər sonra “Dəmir Ledi” adını qazanan Tetçerin siyasətə yolu 12 yaşından başlayıb. Məhz bu yaşdan o partiya iclaslarında iştirak edirdi. Bu yola qədəm qoyması isə onun aldığı tərbiyə ilə də bağlı idi. 1925-ci ilin oktyabrın 13-də Londonun şimalında, Grenthem şəhərində doğulan Marqaret Tetçerin (qızlıq soyadı Roberts) atası Alfred baqqal dükanı işlədirdi. Məktəb yaşlarından ona kömək edən qızını siyasətə hazırlayan ata ona hər zaman birinci olmağı təlqin edirdi.

Atasının Marqaretə təsiri çox böyük olub. “Həyatda nəsə qazanmaq üçün daim işləmək lazımdır”, “heç bir halda mənliyini itirməməlisən”, “uğursuzluqların barədə danışma, başqalarının yanında bunu heç vaxt xatırlatma”, “kütlənin arxasınca getmə, zərurət olanda kütlədən fərqlən, lazım olsa, arxanca apar” - atasının bu prinsiplərinə Marqaret bütün ömrü boyu əməl edib. Atası ona “mən bacarmıram”, “bu iş məndə alınmır” ifadələrini işlətməyə qadağan etmişdi. Sonradan siyasi opponentləri Tetçeri etinasızcasına “baqqal qızı” adlandırsa da, o bundan utanmırdı, əksinə, bununla fəxr edirdi.

Atası Grethemin meri seçiləndən sonra 10 yaşlı Marqaret atası ilə şəhər şurasının iclaslarına gedir, iki ildən sonra isə atasının mühafizəkarları dəstəkləməsinə baxmayaraq leyboristlər partiyasının yerli şöbəsinin işində fəal iştirak edirdi.

Hələ kiçik yaşlarında Marqaret “böyüyəndə nə olacaqsan sualına” hər dəfə “Mühafizəkarlar partiyasından parlament üzvü” cavabını verirdi. Bu isə böyüklərdə yalnız gülüş doğura bilərdi. Ötən əsrin 30-cu illərində sadə ailədən çıxan insan üçün bu əlçatmaz idi. Üstəlik, Marqaret qız idi, o dövr isə Britaniya parlamentində qadın olmurdu.

“15 yaşım olanda anladım ki, nail ola bilməyəcəyim heç nə yoxdur. Əsas odur ki, nə istədiyimi bilim” sözlərinin müəllifi isə qarşısına qoyduğu əsas məqsədə doğru gedirdi.

Oksford universitetinin kimya fakultəsini bitirən Marqaret ixtisası üzrə cəmi bir il işləyir. Artıq universitetdə oxuduğu vaxtdan o həyatını mühafizəkarlar partiyası ilə bağlayır və 1948-ci ildə, 23 yaşı olarkən parlamentə seçilmək arzusunu ortaya qoyur. Lakin leyboristlərin böyük nüfuzu olduğu ərazidən namizəd olan Marqaret uduzur.

Bu arada Marqaret sənayeçi Denis Tetçerlə ailə qurur və 1953-cü ildə Kerol və Mark adlı əkiz övladları olur. Həmin illərdə hüquq məktəbini bitirən Marqaret 1959-cu ildə yenidən parlamentə namizədliyini verir və bu dəfə qalib gəlir. O zaman bir çoxları iki körpə uşaqlı qadının gərgin seçki kampaniyasına inanmırdı. Lakin o bunu bacardı.

Bununla baqqal qızının arzularına çatdığını demək olardı - ailə, maraqlı iş, parlamentdə fikirlərini demək imkanı. Lakin məlum olur ki, bu qadın üçün adi insani dəyərlər qara qəpiyə dəymir.

Süd oğrusu

1961-ci ildə Marqaret Tetçer Mühafizəkarlar partiyasının “kölgə kabinetinin” işinə qoşulur. Bundan sonra o, faktiki olaraq ailədən uzaqlaşdı. Müsahibələrinin birində nailiyyətlərindən söz açan Tetçer heç vaxt 4-5 saatdan artıq yatmadığını, həyatının işdən ibarət olduğu ilə öyünür: “Bəzi adamlar yaşamaq üçün işləyir. Mən işləmək üçün yaşayıram”.

9 il sonra Mühafizəkarlar hakimiyyətə gəldi, Tetçer isə təhsil naziri təyin edildi. Özünə xas qətiyyətlə sələflərinin qurduqlarını dağıdıb dərhal təhsil müəssisələrinə dövlət subsidiyalarını azaltdı. O hətta ingilis məktəblərində şagirdlərə pulsuz paylanan südü ödənişli, məktəb yeməklərinin qiymətini isə 30 faiz bahalaşdırılması ilə bağlı göstəriş verdi. Buna cavab olaraq hökumət binası qarşısında “Südümüzü niyə oğurladın?”, “Uşaqları Tetçerdən kim qoruyacaq?” şüarları ilə piketlər keçirildi. Təhsil nazirinin buna cavabı sarsıdıcı olur - o, təbəssümlə izah edir ki, bu yolla dövlət büdcəsi 8 mln funt sterlinq qənaət edib. Bunun əvəzində ingilislər Tetçeri ən qeyri-populyar qadın elan etdi, mühafizəkar nazirlər kabineti isə tezliklə istefaya getməli oldu.

Hökumətə rəhbərlik edə biləcək yeganə kişi

Ancaq bununla qəzetçilərin “zirehli tank” adlandırdığı Tetçerin siyasi karyerası başa çatmadı. O növbə ilə, öz üsullarından çəkinmədən Mühafizəkarlar partiyasının liderliyinə olan namizədləri, hətta öz himayədarı Edvard Xiti də nüfuzdan salır. 1979-cu ildə Marqaret Tetçer Mühafizəkarlar partiyasının sədri və Böyük Britaniyanın baş naziri seçilir. Televiziyada seçicilərə Tetçerin perojki bişirdiyi və qab yuduğunu əks etdirən rolik nümayiş etdirilirdi. Əslində isə bu xanım mətbəxin nə olduğunu çoxdan unutmuşdu. Hətta bəzi siyasətçilər onun qadın olduğuna şübhə edirdi.

Fransa prezidenti Jiskar d’Esten onunla görüşdən sonra Tetçeri belə təsvir edir: “Mən onu maraqlı həmsöhbət kimi görmürəm. Tetçer nə kişiyə oxşayır, nə də qadına”. Lord Pennel isə daha qətiyyətli olur. Tetçerin seçkilərdəki qələbəsindən sonra kinayə ilə “o, hökumətə başçılıq edə biləcək yeganə cəsarətli kişi idi” deyir. 1980-ci ildə Tetçer ictimaiyyətə bəyan edir: “Qadın olduğumu görməməyə çalışıram. Özümə baş nazir kimi baxıram”.

Sərt islahatlara başlayan Tetçerin addımlarının müsbət nəticə verdiyini Britaniya bir qədər sonra anladı. Hətta Mühafizəkarlar partiyasından olan həmkarları öz liderlərindən 180 dərəcə dönüş əmri gözləyirdi. Ancaq Tetçer onlara məşhur kəlamı ilə cavab verdi: “Ledi geri çevrilmir”. Əvəzində o ölkəni çevirdi və dəyişdi. O vaxtdan 30 ildən artıq müddət keçib, Britaniya isə Tetçerin zəhmətinin bəhrəsini görür. Ledinin xasiyyətindəki dəmir isə ölkəsi üçün qızıla çevrildi.

Atacağı hər hansı addımla bağlı Tetçerə fikrindən dönmək təklif olunanda o, qətiyyətlə öz kursundan dönməyəcəyini bəyan edirdi. 1982-ci ildə Argentina Folklen adalarına iddialarını irəli sürəndə Tetçer BMT TŞ-nin qətnaməsinə əhəmiyyət vermədən cənubu Atlantikaya 10 minlik hərbi korpus və gəmi armadası göndərir. Bütün dünya xanım baş nazirinin “kanoner diplomatiyasına” qayıtmasının əsl səbəbini axtarırdı. Çünki insan itkisi ilə yanaşı (250-dən artıq britaniyanı həlak oldu) Britaniyadan 12 min km aralıda yerləşən balaca adaya hərbi əməliyyat dövlət büdcəsinə 200-300 mln funt sterlinqə başa gəldi. Ancaq bu kiçik müharibə Tetçerin 1990-cı ilə qədər hakimiyyətdə qalmasına yardım etdi.

Tetçer üçün “kompromiss” sözü yox idi. 1981-ci ildə həbsxanadakı İrlandiya terrorçuları özlərinin siyasi məhbus kimi tanınması tələbi ilə aclıq elan etdilər. Tetçer bəyan etdi ki “bu onların öz seçimidir” və güzəştə getmədi. Nəticədə 11 nəfər öldü, qalanları təslim oldu. 1984-cü ildə irlandiyalılar bunun qisasını aldı və mühafizəkarların qurultayı keçirilən hoteli partlatdılar. Marqaret zərər çəkmədi. Səhəri gün o, fənər işığında iclası davam etdirdi: “Ülyahəzrətin hökuməti heç bir təhlükə qarşısında geri çəkilmir”. Bu sözləri bütün ölkə alqışladı. Üç gün sonra isə sadə vətəndaşlarla görüş zamanı Tetçer göz yaşlarını saxlaya bilmir: “Mən indi həyatda olmamalı idim”.

Onun dodaqları Monronu, gözləri isə Kaliqulanı xatırladırdı

Folklen münaqişəsindən sonra Marqaret Tetçer beynəlxalq izolyasiyaya düşdü. Dövlət başçıları isə Mitteranın onun barəsində dedikləri fikri bölüşürdü: “Onda Merilin Monronun dodaqları, Kaliqulanın (qəddar Roma diktatoru) gözləri var”. SSRI-də isə onu görkəmli siyasi xadim hesab edir və “Dəmir ledi” adlandırırdılar. Moskva universiteti isə xanım baş nazirə elmi dərəcə verdi. Oksford universiteti isə bu addımı atmaqdan imtina etmişdi. Əslində isə Tetçeri SSRİ-nin dostu adlandırmaq olmazdı.

Sonralar Çexiya məxməri inqilab liderlərindən olan Vatslav Vlaus kommunizmə son qoyan Mərkəzi və Şərqi Avropadakı inqilabın 1979-cu ildə Tetçerin qələbəsindən sonra başladığını deyirdi. Tetçerin sosializmə qarşı mübarizəsi uğur nümunəsi oldu.

1987-ci ildə üçüncü müddətə seçilən Tetçer Britaniya tarixində bu nailiyyəti qazanan ilk və yeganə şəxsdir. Lakin Tetçerin Böyük Britaniyanın Avropa valyuta sisteminə inteqrasiyasına mane olması narazılığa səbəb oldu və 1990-cı ildə “Dəmir ledi” istefaya getməli oldu. 1992-ci ildə Marqaret Tetçer ömürlük per zadəgan titulu alaraq baronessa qismində Lordlar palatasında yer tutdu.

Marqaret Tetçer siyasi arenadan gedəndən sonra tetçerizm siyasi fəlsəfəsi barədə danışılırdı. Bu isə inadkarlıq, tənqidlərə, narazılıqlara baxmayaraq seçilmiş kursu sona qədər getməkdən ibarət bir yol idi. Hazırda Britaniyada hətta Leyboristlər partiyası tetçerizm postulatlarını bölüşür. Britaniyada tetçerizm ideologiya, siyasətə iradəli yanaşma hesab olunur. Tetçer bir neçə dildə çap olunan “Dövləti idarə etmək sənədi: dəyişən dünya üçün strategiya” kitabının müəllifidir.

Aprelin 8-də dünyasını dəyişən Marqaret Tetçer dəfni zamanı təmtəraqlı mərasimin keçirilməməsini vəsiyət edib. Dəfn mərasiminin layihəsini də özü hazırlayıb.

Fizzə

Azadlıq.- 2013.- 10 aprel.- S.10.