Görkəmli sufi şairi Yusif Məxdum

Xəlvətilik təriqətinin tarixi...

Tarixdən məlum olduğu kimi, Azərbaycan ərazisində İslam dininin yayılmasından sonra bir sıra təriqətlər yaranmağa başlamışdı. X əsrdə Azərbaycanda yaranmış belə təriqətlərdən biri də xəlvətilik olmuşdu. Əsası Əbdülqahir Sührəverdi tərəfindən qoyulan xəlvətilik sufi məktəbi lənkəranlı İbrahim Gilani və şirvanlı Ömər Xəlvəti tərəfindən yaradılmışdı.

Azərbaycanın görkəmli təsəvvüf alimlərindən olan Seyid Yəhya Bakuvinin yenidən təsis etdiyi xəlvətilik XV əsrdən etibarən bütün istiqamətlərdə böyük təsirə malik olmuş, müsəlman aləmində geniş yayılmağa başlamışdı. Bu təriqətin təsis edənlərin hamısı azərbaycanlı idi. Bakuvi onu ətrafa mürşidlər göndərməklə məhəlli bir təriqət olmaqdan çıxarıb Şirvan xaricinə yaymışdır. Bakuvinin sağlığında xəlvətilik Azərbaycanın hər yerinə, xüsusilə Şamaxı, Bakı və Təbrizə, İran və Osmanlı coğrafiyasına yayılmışdı.

Xəlvətilik təriqətinin inkişaf prosesi tarixi olaraq dörd hissəyə bölündü. Bunlardan birinci dövr Əbülqahir Sührəverdidən - İbrahim Gilaniyə qədərki dövrdür ki, X-XIII əsrləri əhatə edir.

İkinci dövr İbrahim Gilanidən-Ömər Xəlvətiyə qədərki XIII-XIV əsrlər dövrüdür. Üçüncü dövr Ömər Xəlvətidən-Seyid Yəhya Bakuviyə qədərki XIV-XV əsrlər, dördüncü dövr isə Seyid Yəhya Bakuvidən, XV əsrdən sonrakı dövr sayılır.

Təriqətin rəhbərlərindən biri olan Şeyx İbrahim Gilanidən sonra Azərbaycanda onun davamçıları tərəfindən xəlvətilik və səfəvilik təriqətləri kimi tanınan iki böyük təsəvvüf məktəbi qurulmuşdu. Səfəvilik təriqəti Azərbaycandan sonra ən geniş şəkildə Anadoluda yayılmışdır.

Demək olar ki, səfəviliklə eyni silsilə və əsaslara sahib olan xəlvətilik təriqətinin Şirvanşahlar dövləti və cəmiyyəti tərəfindən rəğbətlə qarşılanmasının səbəbləri öz-özünə ortaya çıxır. Şeyx Cüneydin simasında siyasi bir şəxsiyyətə qovuşan səfəvilik Şirvanşahlar dövləti üçün təhlükə olmağa başladığı halda, eyni motivləri daşıyan xəlvətilik təriqəti əhəmiyyət qazanmış oldu. Yəni, o dövrdə bunun şiəliyə meylli fəaliyyətlərin önünə keçmək üçün bir əngəl ola biləcəyi düşünülməyə başlandı.

“Bu da ancaq eyni motivləri daşıyan, siyasi don geyindirilən səfəviliyə alternativ olaraq xəlvətilik təriqətinin ön plana çıxarılması surəti ilə ola bilərdi. Eyni şəkildə əhli-beyt sevgisindən yola çıxaraq xalqı öz yanlarına çəkmək istəyən şiələrin kənarlaşdırılması yenə də eyni metoddan istifadə edilməklə gerçəkləşə bilərdi. Şirvanşah I Xəlilullah xan (1417-1465) və Şirvanşah Fərrux Yəsar xan (1465-1500) tərəfindən tətbiq olunan bu siyasət 1500-cü ilə qədər öz nəticəsini vermişdi”. (Vikipedia)

Nüfuzlu xəlvəti şeyxi

Bu dövrdə yaşamış xəlvəti şeyxlərindən biri də Yusif Müsküri olmuşdur. Mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan Müşküri məşhur sufi şairidir. Mənbələrdə onun tam adı Yusif ibn Əli əl-Fazil əl-Hüseyni, künyəsi Əbül-Füyuzat, ləqəbi Ziyaəddin olaraq göstərilir. Yusif Qarabağdan Şirvana köç etmiş bir ailədə dünyaya gəlmişdi. Onun atası Şirvanın tanınmış alimlərindən biri sayılırdı. Beləliklə, o, təhsilini də əvvəlcə atasından almış, 9 yaşında Quranı hifz etmiş, həddi-buluğa yetişəndə isə dərs deməyə başlamışdı. Yusif Müsküri daha sonra Həccə gedərək Misir, Qüds, İsgəndəriyyə, Şam və Bağdadda olmuşdu. O, buradakı alimlərdən hədis, təfsir və fiqh elmlərini öyrənmiş, dövrün önəmli alimi kimi yetişmişdi. Müsküri daha sonra Şirvanın mərkəzi Şamaxıya dönüb elm tədrisi ilə məşğul olmuşdu.

Azərbaycan mənbələrində adı Yusif Müsküri olaraq keçən görkəmli şəxsin Bakıda (Əlyazmalar fondunda) qorunan və ona aid edilən “Bəyanül əsrar lit-talibin” və “Silsilətül-uyun” adlı əlyazma əsərlərində adı Yusif əl-Şirvaniəl Müsküri kimi qeyd edilib. Şairin adı, yaşadığı və vəfat etdiyi yer haqqında Osmanlı mənbələrində fərqli məlumatlar verilir. Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstani İrəm” əsərində bunları qeyd edir: “Onun ulu babaları Qubanın Müskür nahiyyəsinə Qarabağdan gəlmişdilər... Təriqət mərasimini təkmil etdikdən sonra, Seyid Yəhya Bakuvidən irşad xirqəsi almış və təriqət saliklərinin üzünə feyz və təbliğ qapılarını açmışdı. Onun nəvələri sultanların və əmirlərin yanında əziz olub, rüsumat sahibi idilər. Şeyxin məzarı və onların yurdu olan kənd Şıxlar adı ilə adlanmışdır. Onun əsərlərindən ancaq ”Bəyanül-əsrar" adlı ərəbcə kitabı bizə gəlib çatmışdı. Bir müqəddimə və 24 fəsildən ibarət olan bu kitab, əşyanın maddi və mənəvi xüsusiyyətlərinə, təriqət sahibləri və füqəranın adət və ədəbinə aid olan geniş mövzuları müxtəsər bir surətdə izah edir. Hicri səkkizinci əsrin axırında vəfat etmişdir".

Mənbələrdə Yusif Müskürinin “Adabül-İrşad” və “Silsilətül-Ərvah” adlı iki əsərinin olduğu haqqında məlumatlar da var. AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunun fondunda Yusif Məxduma məxsus olduğu göstərilən “Silsilətül-uyun” adlı əsərin əlyazması saxlanılır. Bu kitab on fəsildən ibarətdir. Birinci fəsildə insan və mələk ruhlarının yaradılış silsiləsi ilə kainatın yaradılışından bəhs edilmişdi. Mehmet Rıhtım güman edir ki, bu məhz “Silsilətül-Ərvah” əsəridir.

Məxdum adını Bakuvi vermiş...

Yusif Müskürinin Məxdum adıyla çağırılmasının da öz tarixçəsi var. Mehmet Rıhtım qeyd edir ki, Məxdum adını ona Seyid Yəhya Bakuvi verib. Onun bu adı almasının səbəbi mənbələrdə iki cür izah olunur. Birincisi, atası, Şirvan şahı Sultan Xəlilin Qazil-qüzatı olduğundan Seyid Yəhya ona Məxdum deyə xitab etmişdi. Xanəgahda nə zaman bir xidmət olsa, yardım etmək istərsə, Seyid Yəhya: “Siz oturun, sizinlə söhbət edək. Zira, məxdum olana xidmət rəva deyildir” - deyirmiş.

İkinci səbəb isə M.Nəzminin bildirdiyinə görə, Şeyx Yusif Müşküri illərlə sabah namazından günorta namazına qədər Quran dərsləri, günortadan axşama qədər isə digər dərsləri təlim edərmiş. Gecə-gündüz elm və ibadətlə məşğul olduğu halda, mənəvi inkişafın olmamasına görə üzülürmüş. Bir gün gördüyü röya üzərinə Seyid Yəhyaya bağlanaraq sıxıntılardan qurtulur.

Nəzminin dediyinə görə, Seyid Yəhya ölümündən əvvəl Yusif Müskürini çağıraraq xəlifələri və müridləri arasında “səccadə və Allahın əmanəti (şeyxlik) Məxdumundur” - demişdi. Seyid Yəhyanın ölümündən sonra çıxan ixtilafda xəlifə və müridlərin bir qismi Məxdumun səccadəyə oturmasını istəyir. Müridlərin bir qismi onun səccadəyə oturmasını istəyir. Lakin Seyid Yəhyanın oğlu Fəthullahın səccadəyə oturması ilə Şeyx Yusif Şamaxıya gedir.

Amma Azərbaycan mənbələrində Yusif Məxdumun yaşadığı və vəfat etdiyi yer haqqında verdiyi məlumatlar Osmanlı mənbələrindən fərqlənir. Tarixçi alim Məşədixanım Nemət Xaçmaz rayonunun Şıxlar kəndində apardığı araşdırma zamanı Yusif Müskürinin burada dəfn olunduğunu göstərən qəbir daşı aşkar etmişdi. Şeyx Yusif türbəsi kimi məlum olan bu qəbiristanlıqda Şeyx Yusifin oğlu Məhəmməd Əminin və başqa müridlərin də məzarları var.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 13 aprel.- S.14.