“Biz gedəcəyik, dünya qalacaq...”

Əcəmi Naxçıvaninin memarlıq inciləri

Azərbaycan memarlığının böyük bir tarixi var. Hələ uzaq yüzilliklərdən bəri bu bölgədə yaşayan mahir sənətkarların ucaltdıqları sənət inciləri indiyə kimi öz gözəlliyini qoruyub saxlamaqdadır. Azərbaycan memarlığında öz dəst-xətti olan, məktəb yaratmış sənətkarlardan biri də Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvanidir.

Mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan Əcəmi XI-XII əsrlərdə yaratdığı əsərlərlə böyük şöhrət qazanmış, Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi olmuşdur. Bu azərbaycanlı memar zəmanəsinin ən görkəmli sənətkarlarından biri olaraq tanınmış və sorağı uzaq ölkələrə qədər gedib çıxmışdır. Azərbaycan Atabəylər dövləti zamanında yaşayıb-yaradan Əcəmi misilsiz sənət nümunələri yadigar qoyub getmişdir. O dövrdə Atabəylər dövlətinin mərkəzi şəhərlərindən biri də Naxçıvan idi. Tarixi mənbələrdə Əcəminin həyatı haqqında geniş məlumat qalmasa da, yaratdığı memarlıq inciləri bu tarixə şahidlik edir. Ustad memar uzaq əsrlər öncəyə xitab edərək öz şah əsəri olan Mömünə Xatun türbəsi üzərində belə yazmışdı:

“Biz gedəriyik. Dünya əbədi qalandır. Biz gedəcəyik, dünya qalacaq. Biz ölərik - bu, bizdən xatirə qalar. İlahi, bəd nəzərdən uzaq elə”.

Sənətşünas Ə.V.Salamzadə onun haqqında yazır: “Yaxın Şərqin bir çox memarlarının yaradıcılığına onun təsirini izləmək çətin deyil. Onun yaratdığı nadir arxitektura əsərləri əsrlər keçməsinə baxmayaraq, böyük estetik həzz mənbəyi kimi sənətkarın yaradıcı dühasının gücünü əks elətdirir. Bu əsərlər sübut edir ki, Əcəminin ölməz irsi haqlı olaraq, memarlıq sənətinin əbədi nümunələrindən sayılır. Yenidən doğulmuş bu sənət abidələri belə bir fikrə gəlməyə əsas verir ki, Əcəmi Naxçıvani öz dövründə tayı-bərabəri olmamış sənətkarlardandır. Təsadüfi deyil ki, XIII əsr mənbələri onun ”şeyxül-mühəndisin" (mühəndislər başçısı) rütbəsi daşıdığından xəbər verir. Hələ Qərb dünyasında arxitektura sənəti anonim səciyyə daşıyan bir Dövrdə Əcəmi bir çox memarlıq incilərinin müəllifi kimi bizim qarşımızda parlaq və təkrar olunmaz yaradıcı simaya malik böyük sənətkar, bədii və mühəndis təfəkkürünün nəhəngi kimi canlanır"(Vikipedia).

Tədqiqatçılar Əcəmi Naxçıvaninin böyük bir ərazidə inşa edilən Eldənizlərin sarayının, Cümə məscidinin, Xatirə abidələrinin, mədrəsə, karvansara və digər tikililərin memarı olduğunu yazır. Lakin o abidələrdən bizim dövrümüzə yalnız iki məqbərə gəlib çatıb. Bununla belə, Naxçıvanda saray ansamblının mövcudluğu XIII əsrdə anonim bir müəllif tərəfindən farsca yazılmış “Əcaib əd-dünya” adlı əsərdə də təsdiq edilir.

Bənzərsiz sənət dəst-xətti

Həmin tarixin yazılı mənbələrinə əsaslansaq, Əcəmi dövründə Naxçıvanda 250 min nəfər əhali yaşayırdı. Qeyd olunan meydandan dövrümüzə gəlib çıxmış tikililər arasında ən qədimi xalq arasında “Atababa Günbəzi” adlanan Yusif Küseyir oğlu türbəsidir. Türbənin məzar hissəsi yerin altındadır. Yerüstü qülləvari hissə piramida formalı səkkizguşəli çadır şəklində işlənmişdir. Məqbərənin çölə baxan tərəfi kərpic bloklarla hörülmüş naxışlarla bəzədilmişdir. Abidənin giriş hissəsində kufi xətti ilə yazılıb:

“Bu, şərəfli dinimizin məşhur rəisi, İslamın gözəlliyi, şeyxlər başçısı Hacı Yusif ibn Küseyrin məqbərəsidir. Şəvval ayı yeddinci, əllinci və beş yüzüncü il (557/1162-ci il)”. Məqbərənin üzərində kufi xətti ilə Qurandan dekorativ ayələr yazılmışdır. Girişin sol tərəfində memarın adı həkk olunmuşdur: “Əcəmi ibn Əbubəkr Naxçıvani.”

Əcəminin Naxçıvanda ucaltdığı ən möhtəşəm abidə Mömünə Xatunun şərəfinə salınmış məqbərədir. Bu, xalq arasında “Atabəy Günbəzi” kimi məşhurdur. Atabəy Şəmsəddin Eldənizin birinci arvadı olan Mömünə xatun Azərbaycan Atabəylər dövlətinin yaranması və möhkəmləndirilməsi üçün çox böyük işlər görmüşdü. O, 1175-ci ildə dünyasını dəyişmiş, az sonra Eldəniz özü də rəhmətə getmiş, məqbərənin tikintisini onların oğlu Cahan Pəhləvan davam etdirmişdir. Bu məqbərə də yeraltı və yerüstü hissələrdən ibarətdir. Birinci qismə xatunun məzarı, ikinci hissəyə isə xatirə abidəsi daxildir. Məqbərənin üzərində kufi xətti ilə Qurandan ayələr həkk olunmuş haşiyə yerləşdirilib. Təqribən bir metr hündürlüyündə olan bu yazı minalanmış kərpiclərlə işlənmişdir və məqbərənin bəzəyi sayılır. Hündürlüyünə və monumentallığına baxmayaraq, məqbərə çox zərif və dikdir. Bu da onun qadın şərəfinə ucaldıldığından xəbər verir.

Dünyanın gözəl sənət nümunələrindən olan Möminə xatun məqbərəsi haqqında akademik V.M.Alpatovun “Ümumi incəsənət tarixi” külliyyatında deyilənlərə nəsə əlavə eləmək çox çətindir. O yazır: “Bu cür inkişaf tapmış forma hissiyyatı, bu cür klassik kompozisiya bitkinliyi və kompozisiyanın gerçəkləşdirilməsindəki bu cür kamillik o dövrlərdə Orta Avropa arxitekturasında rast gəlinmir. Klassik şərq ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrindən olan Firdovsinin (X-XI əsrlər) ”Şahnamə", Nizaminin (XII əsr) “Leyli və Məcnun” kimi ölməz poemalarında olduğu kimi, Naxçıvandakı bu məqbərə də bəşəri mahiyyəti ilə fərqlənir."

Əcəmi sənətkarlığının dünya memarlığına təsiri

Yuxarıda qeyd edilən tarixi meydanda yerləşən tikililərdən biri də hansısa möhtəşəm bir memarlıq abidəsinin qoşa minarəli piştağıdır. Həmin abidə XIX əsrdə dağıdılmış, onun şəkilləri və təsviri isə qalmışdır. Abidə dağıdılmamışdan onun üzərindəki “Memar Əcəmi ibn Əbubəkr Naxçıvaninin əsəridir” sözləri aydın oxunurdu.

Qeyd edilən Piştağ 1187-ci ildə, Mömünə Xatun türbəsindən bir il sonra tikilmişdir. Mütəxəssislər təsdiq edirlər ki, qoşa minarəli portal kompozisiyası ilk dəfə Əcəmi tərəfindən tətbiq edilmişdir. Sonralar müsəlman dünyasının bir çox ölkələrində bu kompozisiyaya tez-tez rast gəlinir.

Əcəminin xatırladığımız tikililərinin ümumi kompleksinə nəhəng Cümə məscidi (Cümə məscidi (Naxçıvan))də daxil idi. Bu məscid haqqında ümumi təsvir fransız səyyahları Tavernye və Delafruanın qeydlərində də verilmişdir. XIX əsrin ortalarında V.Engelqart “Qafqaz” qəzetində bu məscid haqda yazırdı: “Bu - yonulmuş daşlardan tikilmiş və tağları olan nəhəng bir binadır. İçəridə hələ də gözəl relyefli oymaların izləri qalmaqdadır. Məscidin bir hissəsi artıq dağılıb, o biri hissəsi isə dağılmaq üzrədir. Məsciddən 50 sajen aralıda hündürlüyü 20 sajenə çatan qoşa minarəli darvaza yerləşir. Darvaza da həmin kompleksə daxildir. Əvvəllər məscidlə darvazanın arasındakı yerdə müxtəlif tikililər olub, ancaq indi bunlar yoxdur və adama elə gəlir ki, darvaza bir qədər yaxındakı tənha qalaya aiddir”.

Əcəmi Naxçıvaninin yaratdığı məktəb bir çox şərq memarlıq abidələrinə də öz təsirini göstərmişdir. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Marağadakı Göy günbəzdə (1196-cı il), Naxçıvan yaxınlığındakı Gülüstan türbəsində (XIII əsr), Qarabağlar, Bərdə və Salmas türbələrində (XIV əsr), türk memarı Memar Sinanın (XVI əsr) və İstanbulda ucaltdığı türbələrdə Əcəmi sənətinin ənənələri yaşayır.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 14 aprel.- S.14.