Azərbaycan ədəbiyyatının ərəbdilli şairi

Dövrünün məşhur qələm sahibi Musa Şəhavat

Azərbaycan klassik ədəbiyyatının böyük bir hissəsini ərəbdilli şairlərin yaradıcılığı tutur. Belə görkəmli şairlərdən biri də VII əsrin sonu VIII əsrin əvvəllərində yazıb-yaratmış Musa Şəhavat olmuşdur.

Tarixdən məlum olduğu kimi, VII-IX əsrlərdə İslam dini İspaniyadan şimal-qərbi Hindistana qədər olduqca geniş bir ərazidə yayılmışdı. İslamın yayılmasında, dövlət qurumlarının yaradılmasında və müsəlman mədəniyyətinin formalaşmasında başlıca olaraq, ərəb, türk və fars xalqları iştirak edirdilər.

Belə bir dövrdə ədəbiyyatda da öz yerlərini almaq üçün başqa dillərlə bərabər, türk dili ağır mübarizə yolu keçməli olmuşlar. Əslində, Türk dillərinin vəziyyəti çox çətin idi. Çünki onun rəqabət apardığı fars və ərəb dilləri çoxəsrlik yazı ənənələri qazanmışdı. Bundan əlavə də, həmin dillər zərdüştilik və müsəlmanlıq kimi iki böyük dinin dilləri sayılırdı.

Bütün istiqamətlərin savaşdığı belə gərgin bir tarixi dövrdə “farsi” (fars dili) ilə ərəb dili rəqabətə girərkən türklər birincinin tərəfində durmuşlar. Beləliklə, Orta Asiya və Azərbaycanda məşhur farsdilli poetik məktəblər meydana çıxmışdır. Eyni zamanda, fars və ərəb dillərindən geri qalmayan türkdilli ədəbiyyat da yaranmağa başlamışdır. XVII-XIX əsrlərə qədər Bağdaddan Dehliyə qədər geniş bir ərazidə türk dili əyan-əşrəfin danışıq dili və hərbi təlimatlar dili kimi işləkliyini qoruyub saxlamışdır. Buna baxmayaraq, hələ uzun müddət Azərbaycan alim və şairləri öz əsərlərini türk dili ilə yanaşı olaraq fars və ərəb dillərində də yaratmışlar.

Bütün müsəlman ölkələrində İslamın yayıldığı ilk dövrlərdə əsas ünsiyyət vasitəsi ərəb dili olmuşdu... Buna görə də fars və türklər həm ərəb dilinin, həm də bu dildə yaranan ədəbiyyatın inkişafında yaxından iştirak etmişlər. Məhz bu dövrdə Azərbaycanda ərəb dilində yazıb-yaradan bütöv bir şairlər nəsli meydana çıxır. Onları “məvali” adlandırırdılar. Musa Şəhavat da həmin şairlərdən biri idi.

Musa Şəhavatın atasının adı Bəşşar idi. Şairin təxəllüsü barədə mövcud olan fikirlərdən biri ondan ibarətdir ki, bir neçə Ərəb dilində “Şəhavar” sözü “xəsis” anlamına gəlir. Eyni zamanda bu söz həm də “şirniyyat” mənasını verir. Başqa bir ehtimala görə isə Musa şirniyyat alveri etmişdir. Tarixi mənbələrə əsasən, məlum olmuşdur ki, Musa tez-tez vətəni Azərbaycana gedib-gələr və oradan satmaq üçün şəkər və şirniyyat məhsulları gətirərmiş. Çox güman ki, o, “Şəhavat” təxəllüsünü də bununla əlaqədar almışdır.

Musanın künyəsi əbu-Məhəmməddir. Bütöv şəkildə şairin adı Əbu Məhəmməd Musa ibn Bəşşar Şəhavat kimi yazılır.

Tarixə sirr olan “Divan”ı

Musa Şəhavatın şeirlər “Divan”ı hələ tapılmasa da, onun elmə məlum olan azsaylı şeirləri də müxtəlif əsrlərə aid təzkirələrdən götürülmüşdür. Bu şeirlərin çoxu da mədhiyyə səciyyəsi daşıyır. Bütün bunlara baxmayaraq, şairin bioqrafiyasına dair məlumatlar da həmin şeirlərdən çıxarılmışdır. Şəhavatın ən məşhur şeirlərindən biri əmir Səid ibn Xalid ibn Abdullah ibn Xalid ibn Asidin şərəfinə yazdığı mədhiyyədir.

Musa Şəhavat bir kənizə vurulmuş və onunla evlənmək istəmişdir, lakin qızın ağası isə onun müqabilində on min dirhəm tələb etmişdir. Şair dostları ilə birlikdə dörd min dirhəm düzətsə də, qalan altı min dirhəm üçün yaxın dostu Səid ibn Xalid əl Osmaniyə müraciət etmiş və ondan rədd cavabı almışdır. Sonradan Musa dostunun yaxın qohumu Səid ibn Xalid ibn Abdullah ibn Xalid ibn Asidə müraciət edir. Səid ibn Xalid ibn Abdullah Musaya 6 min dirhəm borc verir və iki min dirhəm də toy xərcini bağışlayır. Bu şeir də onun bu nəcibliyinin şərəfinə yazılmışdır.

Musa Şəhavatın tədqiqatçısı Məlik Mahmudovun da yazdığı kimi, Musa həmin mədhiyyəni yazdıqdan sonra şair və söz ustası kimi məşhurlaşmışdır. Qohumların özlərinin və atalarının adı eyni idi və bundan istifadə edən şair əsəri ustalıqla elə qurmuşdu ki, birinin mədhindən o birinin üzərinə satira düşürdü. Satiradan qəzəblənən Səid ibn Xalid əl-Osmani xəlifə Süleyman ibn Əbd əl-Məlikə şikayət etmişdir. Xəlifənin hüzuruna çağrılan Musa isə öz satirasını belə izah etmişdir: “Onların adları və atalarının adı eyni olduğundan mən dəyişik düşməmək üçün onları analarının adları ilə fərqləndirməyə çalışmışam. Ona (Səid əl-Osmaniyə) xoş gəlməyən odur ki, mən ona mədhiyyə deməmişəm”. Musanın cavabı xəlifənin xoşuna gəlmiş və onu sərbəst buraxmışdır.

Şeirləri xalq dilində də məşhur idi

İbn Kuteybə əd-Dinəvəri özünün “Əş-şep və-ş-şüəra” adlı əsərində Əbü-l-Yazqana istinad edərək yazır ki, Mədinədəki məvalilər arasında Azərbaycandan çıxmayan şair yox idi. Sonra o, İsmayıl ibn Yasarın, onun qardaşı Musa Şəhəvatın və Əbü-l-Abbasın adlarını çəkir. Zaman keçdikcə ərəb dili həyatın bir çox sahələrində öz yerini digər dillərə buraxır, özü isə indiyə qədər qədim mədəniyyətin açarı kimi işlənməkdədir.

Musa Şəhavatın şöhrət qazanmış daha bir şeiri də Həmzə ibn Abdullahın tərifinə həsr olunmuşdur. O zamanın məşhur müğənnilərindən olan Mobed həmin tərifi təntənəli qəbullardan birində Musa Şəhavatın xahişi ilə Həmzəyə oxumuş və aldığı 400 dinar mükafatı da şairlə yarı bölmüşdür. Sonralar bu şeir dövrün ən məşhur 100 mahnısının siyahısına düşmüşdür. Deyirlər ki, Qüteyb ibn Müslümün Orta Asiyada beş şəhəri tutması xəbəri Mobedə çatanda o demişdir: “Mənim oxuduğum beş mahnı Qüteyb ibn Müslümün tutduğu beş şəhərdən qiymətlidir”. Həmin beş mahnının içində Musanın haqqında deyilən qəsidəsi də vardı.

Musa Şəhavatın bir neçə şeiri də dövlət məmurlarının və ruhanilərin törətdikləri özbaşınalıqlara cavab olaraq yazılmışdı.

Malik Mahmudovun yazdığına görə, Musa Şəhavatın şeirləri o qədər populyar idi, ki, onları sarayda əyanlar da, küçələrdə qara camaat da əzbər bilirmiş. Onun şeirlərindən götürülmüş ayrı-ayrı parçalar və ifadələr sonradan aforizm, atalar sözləri və zərb-məsəllərə çevrilmişdir. Amma zəmanəsinin böyük şairi olan Şəhavatın böyük irsi tarixin sirlərinə qarışmış və itib-batmışdır. Bəlkə də nə zamansa bu qiymətli xəzinəni tapmaq hansısa xoşbəxt tədqiqatçıya nəsib olacaq.

Şairin həyatı haqqında məlumat verən bir şeirindən o da aydın olur ki, o, 712-ci ildə ikinci dəfə məvalilərdən birinin Həmidə adlı qızına evlənmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 15 aprel.- S.14.