Azərbaycan
torpaqlarını ilk dəfə birləşdirən
hökmdar
Yusif ibn Əbu Sac Divdad
Azərbaycan ərazisində ərəb
işğalına qarşı aparılan mübarizə illərində
yaranmış dövlətlərdən biri də Sacilər
dövləti olub. Asiyanın Əşrusan vilayətinin qədim
nəslindən olan bu sülalənin başçıları
bir qayda olaraq Afşin ləqəbi götürürdülər.
Afşin Heydər ibn Kavus da daxil olmaqla ərəb ordusunun bir
çox məşhur sərkərdələri bu nəsildən
çıxmışdır.
IX əsrin
80-ci illərindən X əsrin 40-cı illərinədək
yarım əsrdən çox bir tarixi dövr ərzində
bütün Azərbaycan torpaqlarının - Sacilər
dövlətinin tərkibində olması bütün ölkə
miqyasında iqtisadi və mədəni əlaqələrin
daha da dərinləşməsinə, Azərbaycan türk
xalqının etnik özülünün güclənməsinə
müsbət təsir göstərmişdir.
Lakin
Xürrəmilər üsyanı və onun
ardınca Ərəb xilafətini bürümüş
digər üsyanlar bu
dövləti tam zəiflətmiş və
IX əsrin II yarısında onun
parçalanması ilə nəticələnmişdi. Əvvəllər
ərəb dövlətinə daxil olmuş ərazilərdə müxtəlif feodal dövlətləri
yaranmağa başlamışdı. Azərbaycanda
da bir neçə belə
dövlət yaradılmışdı. Şirvan
ərazisində Məzyədilər, sonra
isə Kəsranilər sülaləsi Şirvanşahlar
dövlətini yaratmış, Arranda
Şəddadilər sülaləsi hakimiyyətə gəlmiş,
Cənubi Azərbaycanda Sacilər, Salarilər və Rəvvadilər
sülalələri bir-birini əvəz etmişdi.
Sacilər
sülaləsinin banisi “Afşin”
ləqəbli Əbu-s-Sac Divdad türk əmirləri nəslindən olan adlı-sanlı sərkərdə idi. Vicdanlı xidməti
müqabilində xəlifə tərəfindən dəfələrlə
mükafatlandırılan sərkərdə 866-cı ildə
Kufə şəhəri və Məkkə yolunun
rəisi vəzifəsinə təyin edilmişdi.
İslam dünyasında bu vəzifə
ən şərəfli və məsuliyyətli vəzifələrdən
biri sayılırdı, çünki onu icra edən şəxs dünyanın hər
yerindən Məkkəyə gələn zəvvarların təhlükəsizliyini
təmin etməli idi. Onun
oğlu Məhəmməd ibn
Əbu Sac Məkkə və Mədinə
şəhərlərinin hakimi təyin edilmişdi. Vəzifə borcunu
layiqincə yerinə yetirdiyi üçün Əbu Sac
yenidən Azərbaycana qaytarılmışdı. Ərəb
xilafəti parçalandığı dövrdə müstəqil
dövlət yaratmağa
çalışan Əbu Sac 879-cu ildə
vəfat etmişdir.
Atasının
ölümündən sonra oğlu Məhəmməd Azərbaycana
qayıtmış, 889-893-cü illər toqquşmalarından sonra Marağada möhkəmlənən
Məhəmməd artıq tam müstəqil
siyasət yeritməyə başlamışdır. Uğurlu iqtisadi tədbirlər
həyata keçirən Məhəmməd dövlətinin iqtisadi müstəqilliyini təmin etmiş, öz
pullarını buraxmışdır. Sacilər dövlətinin
ən parlaq dövrü
Məhəmməd ibn Əbu Sacın
qardaşı Yusif ibn
Əbu Sacın adı ilə bağlıdır.
İlk dəfə vahid Azərbaycan
dövləti hüdudlarında
Yusif ibn Əbu
Sac Azərbaycan tarixinə bütün Azərbaycan
torpaqlarını ilk dəfə vahid Azərbaycan dövləti
hüdudlarında birləşdirən hökmdar, görkəmli
sərkərdə və islamın müqəddəs yerləri
uğrunda şəhid olmuş döyüşçü kimi
daxil olub.
Yusif
güclü ordu hesabına xilafətdən
asılılığı ləğv etmiş, Bizans
qoşunlarını geri atmış və bütün Azərbaycanı
öz hakimiyyəti altında birləşdirmişdir. Azərbaycandan
kənarda olan bir çox ərazilər də onun dövlətinə
birləşdirilmişdir. Yusif 927-ci ildə islamın müqəddəs
şəhərlərinə hücum edən qərməti təriqəti
ilə vuruşmada həlak olmuşdur.
Yusifin ordusu regionun
ən qüdrətli ordusu hesab edilirdi. Sacilər dövlətinin hərb
təşkilatı öz
sadəliyi ilə seçilirdi. Dövlət başçısı baş
komandan vəzifəsini
icra edir, sərləşkər titulunu
daşıyan sərkərdə
əsgəri qoşun
və istehkam qarnizonlarına, hacib ol-xass titulunu daşıyan sərkərdə
isə qvardiya dəstələrinə başçılıq
edirdi. Sacilər dövlətinin hərb
sənəti bir tərəfdən regionun iqtisadi, sosial və siyasi inkişafından asılı
olmuş, digər tərəfdən isə ümum-müsəlman-ümumtürk hərb sənəti ilə sıx bağlı olmuşdur.
Türk və ərəb hərb sistemlərinin on yaxşı cəhətlərini
öz qoşunlarında
tətbiq edən Yusif döyüşlərdə
parlaq qələbələr
qazanırdı. Yusif ibn
Əbu Sac qısa müddət ərzində
Azərbaycan ərazisində
keçirdiyi əməliyyatlar
nəticəsində iri
feodal hakimlərini özünə tabe edir, dövlətin birləşdirilməsinə maneçilik
törədənlər öldürülürdü.
Yusif ibn Əbu
Sac Azərbaycan torpaqlarını
ilk dəfə vahid Azərbaycan dövləti
hüdudlarında birləşdirən
hökmdar olmuşdur. Şimali və Cənubi
Azərbaycan əvvəllər
vahid şəkildə
yalnız yadelli dövlətlərin (Sasanilər,
Ərəb xilafəti)
tərkibində olmuşdur.
Bütün Azərbaycanı özündə birləşdirən
ilk yerli dövlət Sacilər dövləti olmuşdur.
Azərbaycan kimi əhəmiyyətli
coğrafi mövqeyə
malik və böyük gəlir gətirən ölkənin
əllərindən çıxmasından
hiddətlənən və
Yusifin güclənməsindən
ehtiyat edən ərəb xəlifələri
Sacilər dövlətini
dağıtmağa çalışırlar. Onlar müxtəlif təxribatlar
törədir, quldur dəstələri, sui-qəsdlər
yolu ilə Yusifi aradan götürməyə
çalışırlar. Bütün bu səylər puça çıxdıqda
onlar hərbi gücə əl atmaq qərarına gəlirlər. Ərəb qoşunları
Azərbaycan sərhədlərinə
toplanmağa başlayır.
Bu xəbər Yusifə çatan kimi sürətlə hərəkət edərək
Rey, Zəncan, Əhər
və Qəzvin şəhərlərini tutur.
O, sərkərdəlik məharəti
göstərərək 7 minlik
ordu ilə xəlifə Xaqan əl-Müflihinin 20 minlik
qoşununu məğlub
edir. Xəlifə yeni ordu toplayır və Yusifə qarşı ikinci ordu göndərir.
Cənubi Azərbaycanın Sərab şəhəri yaxınlığında ağır
döyüş baş
verir. Bu döyüşdə də
Yusif qalib gəlir. Qələbələrdən arxayınlaşan Yusif ordunu buraxır
və xırda dəstə ilə Ərdəbilə yollanır,
lakin 919-cu ildə ərəblər tərəfindən
əsir götürülür.
Tarixdə silinməz iz qoyan sərkərdə
Sacilər
dövlətinin başsız qalmasından istifadə edən
xəlifə sərkərdə Məhəmməd əl-Fariqini
böyük ərəb qoşunu ilə Azərbaycanın
üzərinə göndərir. Yusifin əsir düşməsi
xəbərini alan Bizans imperatoru da Azərbaycan üzərinə
qoşun çəkir. Azərbaycan böyük təhlükə
ilə üzləşir. Lakin Yusifin sadiq silahdaşlarından
Subuk adlı sərkərdə Sacilər dövlətinin
bütün qoşunlarını toplayır və əl-Fariqini
darmadağın edir. Daha sonra o, sürətli yürüş
edərək Dvin istiqamətindən hücum edən Bizans
qoşunlarına həmlə edir və onları geri oturdur. Xəlifə
Azərbaycanı tuta bilməyəcəyini görüncə
Yusiflə düşmən deyil, müttəfiq olmaq istəyir.
O, Yusifi həbsxanadan azad edir. Onu müstəqil Sacilər
dövlətinin başçısı kimi tanıyır.
Yusif Rey, Qəzvin, Əhər və Zəncanı öz
dövlətinə birləşdirir. Daha sonra o, Van
gölündən qərbdə yerləşən Ərməniyyə
vilayətini tutur. Əslində, son erməni dövləti
387-ci ildə ləğv edilmişdi; bu ərazilər isə
gah Sasanilər, gah Bizans, gah da Ərəb xilafəti tərkibinə
daxil olurdu. 921-ci ildə Yusif Ərməniyyəni ərəblərin
əlindən alır. Bu dövrdə islamın müqəddəs
şəhərlərinə qarşı böyük təhlükə
yaranmışdı. Ərəbistanda, Bəhreyn ərazisində
qərmətilər adı ilə tanınan təriqət
meydana gəlmiş və qərmətilər islamın
müqəddəs şəhərləri və ziyarətgahlarına
hücum etməyə başlamışdılar. Onlar xəlifənin
qoşunlarını məğlubiyyətə
uğradırlar. Yusif bilirdi ki, bir zamanlar onun atası və
böyük qardaşı Məkkə və Mədinə
şəhərlərinin təhlükəsizliyini can-başla
təmin etmişlər. Odur ki qərməti hücumu təhlükəsi
yarananda o öz qoşunlarının bir qismi ilə cənuba
doğru yürüş edir. Bir neçə
döyüşdə qərmətiləri geri atan Yusif 927-ci
il dekabrın sonunda Kufə şəhərinin
qarşısında baş verən döyüşdə
ağır yaralanır və islam amalları uğrunda şəhid
olur. 929-cu ildən başlayaraq Sacilər dövlətini
qulamlar arasından çıxan sərkərdələr idarə
etməyə başlayır. Beləliklə, Yusif ibn Əbu
Sac Azərbaycan tarixinə bütün Azərbaycan
torpaqlarını ilk dəfə vahid Azərbaycan dövləti
hüdudlarında birləşdirən hökmdar, görkəmli
sərkərdə və islamın müqəddəs yerləri
uğrunda şəhid olmuş döyüşçü kimi
daxil olur.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə
Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə
çap edilir
Azadlıq.- 2013.- 16 aprel.- S.14.