“Bu dünyada mal-mülküm vardır deyən yalan söylər...”
Tariximizin ən möhtəşəm
adlarından biri
Azərbaycan tarixində ən görkəmli
və parlaq şəxsiyyət kimi qalan Şah İsmayıl Xətai
Səfəvilər dövlətinin banisi və ilk
şahı, klassik Azərbaycan şairidir. Tarixdə ilk dəfə
Azərbaycan türkcəsi dövlət dili kimi Şah
İsmayıl Xətai zamanı istifadə olunmuşdur.
Şah İsmayıl öz şeirlərini “Xətai” təxəllüsü
ilə yazmışdır.
Şeyx Səfiəddin
nəslindən olan Şah İsmayıl Şeyx Heydər
oğlu Şeyx Cüneyd 1487-ci il 23 iyulda Ərdəbil şəhərində
anadan olmuşdur. Onun atası Şeyx Heydər, anası
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin qızı Aləmşah
Həlimə bəyimdir.
Şah
İsmayıl hələ uşaq yaşlarından idman
oyunlarına, cıdır yarışlarına böyük həvəs
göstərir, tez-tez ova gedirdi. Sərkərdəliyi
dövründə o bir neçə zorxana
açdırmışdı ki, burada bayram şənlikləri
düzənlənir və pəhləvanlar öz güclərini
sınayırdılar. Şah İsmayıl həm də rəssamlıq
və xəttatlıq bacarığı ilə seçilir,
kitab oxumağı çox sevirdi. Uzun Həsənin Təbrizdə
yaratdığı məşhur kitabxananın nəzdində
o, yeni tipli geniş bir kitabxana açdırmışdı
ki, buradan həm öz ölkəsinin əhalisi və alimləri,
həm də qonşu ölkələrin alimləri istifadə
edirdilər.
Şah
İsmayılın atası Şeyx Heydər 1488-ci il 9 iyulda
atası Şirvanşahın birləşmiş qüvvələri
ilə qızılbaşlar arasında baş verən
döyüşdə öldürüldükdən sonra,
Sultan Yaqub tərəfindən anası və qardaşları
Sultanəli və İbrahim ilə birlikdə 5 il Şiraz
yaxınlığındakı İstəxr qalasında həbsdə
saxlanılmışdır. Həmin vaxt İsmayılın hələ
iki yaşı vardı. Bir müddətdən sonra Uzun Həsənin
nəvəsi Rüstəm Mirzə onları həbsdən azad
etdirmiş və onun qardaşı Sultanəlini Ərdəbilə
müstəqil hakim kimi qaytarmışdı.
1494-cü
ildə Şəməsi döyüşündə İsmayılın
qardaşı Sultanəli həlak oldu. Bu döyüşdən
əvvəl Sultanəli sufi əmirlərinin
yığıncağında İsmayılı Səfəviyyə
ordeninin başçısı kimi xələfi təyin
etmişdi.
1494-1495-ci
illərdə Ağqoyunlu sərkərdəsi Əbih Sultan Ərdəbilə
daxil olan kimi, Səfəvilərin xeyli hissəsini
qılıncdan keçirdi. Lakin qızılbaş tərəfdarları
şahzadələri, xüsusən İsmayılı xilas edə
bildilər. Səfəvi müridləri İsmayılı
Lahicana-Gilanın Biyəpiş vilayətinin hakimi, Kərkiyə
sülaləsindən olan Mirzə Əlinin sarayına
apardılar.
Rüstəm
Mirzə dəfələrlə Kərkiyə Mirzə Əliyə
hədələyici məktub göndərib
İsmayılı tələb etsə də, o,
İsmayılı qaytarmadı. Gilana gələndə
İsmayıl yeddi yaşında idi. Burada onu Həsən
xanın himayəsi altında Lələ Hüseyn tərbiyə
edir və təqribən 6 il burada qalır.
1499-cu ilin
avqust ayında 12 yaşlı İsmayıl özünün
yaxın tərbiyəçisi və məsləhətçisi
olan bir neçə qızılbaş tayfa
başçısı ilə birlikdə qoşun toplamaq məqsədilə
Ərdəbilə yollanır, ancaq şəhər hakimi tərəfindən
təqib olunur. O, 1500-cü ilin yazında Şamlı və
Rumlu tayfalarından, habelə Qaradağ və Talış əhalisindən
ona qoşulmuş 2 minə yaxın qızılbaşla
Qarabağ, Çuxursəd, Şuragil, Kağızman, Tircan
yolu ilə Ərzincana gəlir.
Müstəqil Azərbaycan dövlətinin
şahı
Sonra isə
İsmayıl Anadoluda topladığı təqribən 7 min nəfərlik
tərəfdarı ilə 1500-cü ilin axırlarında
Şirvana hücum edir. Cabanı döyüşündə Fərrux
Yasar məğlub edilir və şirvanşah
öldürülür. Sonradan Şamaxıya daxil olan
İsmayılı burada seyidlər, qazılar, rəislər və
şəhər əyanları qarşılayır. Bakı
şəhərinin əhalisinin qalalarının möhkəmliyinə
bel bağlayaraq xərac verməkdən imtina etdiyini öyrənən
İsmayıl uzun çəkməyən mühasirədən
sonra 1501-ci ilin baharında Bakını alır.
1501-ci ilin
payızında Təbrizə daxil olan İsmayıl
özünü şah elan etdi. Bununla da, paytaxtı Təbriz
olan Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin əsası
qoyuldu.
I Şah İsmayılın
tabe olmaq təklifini rədd edən Ağqoyunlu hökmdarı
Sultan Muradla 1503-cü il iyunun 21-də Həmədan
yaxınlığında döyüş Şah
İsmayılın qələbəsi ilə nəticələndi
və Ağqoyunlu dövləti süqut etdi.
Çox
qısa müddətdə şah İsmayıl Şeybani
xanın özbək dövlətindən tutmuş Osmanlı
imperiyasının sərhədlərinə qədər uzanan
möhtəşəm bir dövlət yarada bilir.
Səfəvi
dövləti kimi güclü bir dövlətin yaranması
Osmanlı sultanlarını narahat edirdi. Şah İsmayıl
da geniş əraziləri əhatə edən şiə
dövləti qurmaq istəyirdi. Anadoludakı türklər
İsmayıla rəğbət bəsləməklə
qalmır, bölgəni geniş xalq üsyanları
bürüyür. Osmanlı ərazisindəki narazı əhali
kütləvi surətdə Səvəfi dövlətinə
köçməyə başlayır. Bütün bunlar Səvəfi
ideologiyasının təkcə şərqi Anadoluda deyil, mərkəzi
Anadoluda böyük təsiri olduğunu göstərir.
1513-cü
ildə Anadoluda 40-45 min uşaqlı-böyüklü
qızılbaşı qılıncdan keçirtdirən Səlim
Yavuz Səfəvi dövlətinə hücum etdi. 1514-cü
ildə Sultan I Səlimin (1512-1520) başçılıq
etdiyi Osmanlı ordusu ilə baş vermiş Çaldıran
döyüşündə Şah İsmayılın
qoşunları məğlub oldu. I Sultan Səlim Xoy, Mərənd
və Təbriz şəhərlərini tutdu. Buna baxmayaraq, o,
Təbrizdə çox qala bilməyib, 6 gündən sonra
Şah İsmayıl tacı, əlbisələri və bəzək
əşyaları da içində olmaqla xeyli qənimət
götürərək, Təbrizi tərk edir.
Sultan Səlim
qənimətlə birlikdə özü ilə İstanbula
sonradan Türkiyənin incəsənət və sənətkarlığının
inkişafında müstəsna rol oynamış bir çox
incəsənət xadimlərini və sənətkarları
da aparır. Dünyanın ən zəngin muzeylərindən
sayılan İstanbul Topqapı sarayında, Əsgər muzeyində
Azərbaycan tətbiqi sənətinin Çaldıran
döyüşündən sonra buraya gətirilmiş ən
nadir nümunələri nümayiş etdirilməkdədir.
İncə qəlbli sufi şairi...
Sonrakı
illərdə Şah İsmayıl Şəki
hökmdarlığını, Şirvanşahları,
gürcü çarlarını Səfəvilərdən
asılı vəziyyətə saldı. Hakimiyyətinin son
illərində Şah İsmayılla Şirvanşah
Şeyxşah arasında dostluq və qohumluq münasibətləri
yaranır. Əvvəlcə Şah İsmayıl qızı
Pərixan xanımı Şeyxşahın oğlu Sultan Xəlilə
ərə verir, sonra isə özü Şirvanşahın
qızlarından biri ilə evlənir. Şah İsmayılın
toyu 1523-cü il noyabrın 5-də Təbriz
yaxınlığında olur.
Şah
İsmayıl Xətai 36 yaşında, həyatının,
yaradıcılığının, arzularının ən
qaynar bir çağında dünyadan köçür, lakin
qısa ömrü müddətində gördüyü
işlər ona ölməzlik qazandırmış, onu Azərbaycan
xalqının siyasi və mədəni tarixinin ən parlaq səhifələrindən
birinin yaradıcısı kimi tanıtdırmışdır.
Venesiyadan
olan bir tacir 1518-ci ildə yol qeydlərində
özünün şah İsmayılla Təbrizdəki
görüşlərini belə xatırlayır: “İndi onun
31 yaşı var. Ortaboylu, olduqca gözəl və mərd bir
kişidir. Saqqalını qırxır, bığ
saxlayır. Ona qız kimi vurulmaq olar. Solaxay olsa da,
bütün əmirlərdən güclüdür. Oxatma məşqləri
zamanı adətən musiqi çaldırır. Rəqsi
çox sevir və rəqqasələr oynarkən
ayaqlarını yerə döyərək, İsmayıla həsr
olunan mahnılar da oxuyurlar. O, hər gün əmirlərlə
oxatma yarışları keçirmək üçün
meydana çıxır və həmişə də
günün qaliblərinə mükafatlar verir. Bu
yarışlar vaxtı onun şərəfinə
çalıb-oxuyur, rəqs edirlər. Bu sufi öz təbəələri,
xüsusilə də əsgərlər tərəfindən
Allah kimi sevilir və pərəstiş olunur. Onun əsgərlərindən
bir çoxu döyüşə yalın əllə - dəbilqə
və zirehsiz girirlər, onlar əmindirlər ki,
İsmayıl onları döyüşdən salamat
çıxaracaq”.
Şah
İsmayıl həm də gözəl səsi də
vardı. Bərbəd adlanan alətdə gözəl
çalır və oxuyurdu. O, uşaq yaşlarından
şeir yazmağa başlamışdı.
Arx qazarlar
ağrın-ağrın,
Fələk
çevirməkdə çarxın,
“Bu
dünyada mal-mülküm
vardır"
deyən yalan söylər...
Rəvayətə
görə, Şah İsmayıl dərviş paltarı
geyinib məmləkəti gəzib dolaşar və xalqın dərd-səri
ilə maraqlanarmış.
O, Azərbaycan
türkcəsini dövlət dilinə çevirmiş,
ölkənin siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəni
inkişafı üçün bölük işlər
görmüşdür.
Şah
İsmayıl Xətai az yaşamasına, vaxtının
çoxunu dövlət işlərinə sərf etməsinə
baxmayaraq, zəngin və çoxcəhətli bir irs
yaratmışdır. O, həm əruz, həm də heca vəznində,
həm epik, həm də lirik janrlarda qələmini işlətmiş,
yaddaqalan, nümunə, örnək ola bilən əsərləri
ilə Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirmişdir.
Abbasqulu
Ağa Bakıxanov “Gülüstani İrəm”də yazır:
“Hicri 930-cu ilin əvvəllərində (miladi 1524) Şah
İsmayıl vəfat etdi. O, mehribanlıqda dünyanı
işıqlandıran və qəhrəmanlıqda düşməni
yaxan, od məcazlı bir sultan idi. Qurmuş olduğu səltənətin
mühüm işlərinə məşğul olmasına
baxmayaraq, Şah İsmayıl alimlərlə müsahib olub,
şeir söyləməyə də mail idi...”.
Dahi
Füzuli Şah İsmayılı “öz zəmanəsinin
padişahı” adlandırırdı.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KIV-ə Dövlət
Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap
edilir
Azadlıq.- 2013.- 17 aprel.- S.14.