“Tozqoparan” Qarapiri bəy

Səfəvilər dövlətinin tarixində mühüm şəxslərdən biri

Tarixdə öz ağlı, döyüş hünəri, bacarığı və cəsurluğu ilə əfsanələşmiş çoxlu şəxsiyyətlər var. Belə şəxsiyyətlər sırasında mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan yenilməz sərkərdə və dövlət xadimi Qarapiri bəy Qacarın adı da yer alır. I Şah İsmayılın ən cəsur sərkərdələrindən biri olan bu şəxsin haqqında tarixi salnamələrdə qısa, amma qeyri-adi hekayətlər var. Qəhrəmanlığına, çeviklik və qətiyyətinə görə, ona “Tozqoparan” ləqəbi vermişdilər.

Azərbaycan-türk sülaləsi olan Qacarlar monqol işğalı zamanlarında İrəvan ətrafında kök salmış, Səfəvi sülaləsini Azərbaycanda və İranda hakimiyyətə gətirən yeddi Qızılbaş-türk tayfalarından biri olmuşlar.

Qarapiri bəy Səfəvilər dövlətinin tarixində mühüm rol oynamış şəxslərdən biri sayılır. Tarixdən məlum olduğu kimi, I Şah İsmayılın atası Şeyx Heydərin üç oğlu vardı - Sultanəli, İbrahim və İsmayıl. Demək olar ki, igid Qarapiri bəyin bütün həyatı bu üç qardaşın yanında keçib. Cəsur sərkərdə və dövlət xadimi əvvəlcə onları himayə və tərbiyə etmiş, sonra isə onların hakimiyyətinə xidmət etmişdir.

XV əsrdə Azərbaycanda Əmir Teymurun varisləri ilə Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu padşahları arasında hakimiyyət uğrunda gərgin mübarizə gedirdi. Zamanla Ağqoyunluların ən görkəmli hökmdarı Uzun Həsən öz mübarizəsində Ərdəbil hökmdarı və Səfəvi hərbi-sufi təriqətlərindən səfəviyyənin başçısı Şeyx Cüneydə arxalanmaq istəyir. O, əvvəlcə öz bacısı Xədicə bəyimi ona verir, sonra isə qızı Teodora-Aləmşahbəyimi Şeyx Cüneydin oğlu şeyx Heydərə verir.

Tarixdən məlum olduğu kimi, Şeyx Heydər Şirvan üzərinə yürüş zamanı ölür. Onun ölümündən sonra Uzun Həsənin varisi Yaqub bəy Ağqoyunlu səfəvilərin get-gedə artan nüfuzu və hərbi gücü qarşısında qorxuya düşərək, Ərdəbili tutur. O, Şeyx Heydərin azyaşlı oğlanlarını əsir götürür. Sonralar 1490-cı ildə hakimiyyətə Uzun Həsənin digər oğlu Baysunqur gəlsə də, bircə il sonra əmisi oğlu Rüstəm şah Ağqoyunlu tərəfindən devrilir. Şirvanşah Fərrux Yasarın qızlarından birinə evlənmiş Baysunqur onun yanına qaçır. Rüstəm şah Şeyx Heydərin oğlanlarını azad edir və Ərdəbili onlara qaytarır. Rüstəm bəy Səfəviyyə şeyxi olan Sultanəli bəydən Baysunqur və onu himayə edən şirvanşahlara qarşı mübarizəsində ona kömək göstərməsini xahiş edir. Beləliklə, Sultanəli bəy də həmin yürüşdə iştirak etməyə söz verir. Qarapiri bəyin adı ilk dəfə bir sərkərdə kimi tarixdə Rüstəm şahla Baysunqurun apardığı döyüşlə əlaqədar xatırlanır. Ağqoyunlu Rüstəm şah Sultanəli bəyin dəstələrini öz qoşununa qatır və bu dəstələrdən birinə Qarapiri bəy Qacar başçılıq edir. Bu yürüşdə Sultanəli bəy və onun dəstələri görünməmiş igidlik və cəsarət nümunələri göstərirlər. Gərgin döyüşlərdə Baysunqur məğlubiyyətə uğrayır. Sultanəli bəy isə bu döyüşdə iti ağıl, mərdlik və sərkərdəlik hünəri nümayiş etdirməklə özü öz qətlinə fərman vermiş olur.

Müstəqil Azərbaycan dövlətinə doğru

1494-cü ildə Sultanəli bəy igidliyindən təşvişə düşüb onu rəqib gözündə görən müttəfiqi Rüstəm şah qoşunlarını onun üzərinə yeridir. O, Ağqoyunlu Rüstəm şahın dəstələri ilə döyüşdə həlak olur, ancaq ölümündən azca əvvəl kiçik qardaşı İsmayılı səfəviyyə təriqətinin şeyxi təyin etməyə imkan tapır.

İsmayıl həddi-buluğa çatana qədər Rüstəm şahdan gizlənməli olur. Bu işdə ona öz hamiləri və tərəfdarları kömək edirlər. Qarapiri bəy isə daim onun yanında olur. Nəhayət, İsmayıl 13 yaşına çatanda fəal hərəkətə keçir. Qarapiri bəy də, başqa lələləri də onun qərarını müdafiə edirlər. Qoşun toplanışı və müttəfiqlər axtarışına başlanılır. Qərar əsasında ilk yürüşü Şirvana, Fərrux Yasarın üzərinə təyin edirlər. İsmayılın babası və atası Şirvan uğrunda həlak olduqlarından, cavan şeyx ilk qələbəsini məhz burada qazanmaq istəyir. 1500-cü ilin sonlarında Gülüstan qalası yaxınlığında İsmayılın və gələcək Səfəvi dövlətinin taleyini həll edən məşhur döyüş baş verir.

Bu barədə tarixi məlumatlara istinad edən “Vikipedia” yazır ki, həmin döyüşdə öz ömür-günlərini İsmayılla bağlamış və ona sədaqətinə görə “dövlətin sütunları” adını almış qızılbaş tayfa başçılarının hamısı iştirak edirlər. İsmayılın layiqli hərbçi və hökmdar kimi yetişməsində böyük rol oynamış Qarapiri bəy digər “sütunlar” kimi bu döyüşdən qalibiyyətlə çıxmaq üçün ciddi səylər göstərir. Şirvanşahın yetərincə güclü və sayca çoxluq təşkil edən qoşunu hələ 14 yaşı tamam olmamış cavan bir sərkərdənin qarşısında dayana bilmir. Sağ qalan şirvanlılar Gülüstan qalasında (Şamaxı) gizlənirlər. İsmayıl Bakı ÿüzərinə uğurlu yürüşündən sonra Gülüstan qalasının mühasirəsini davam etdirir. Bu zaman o,Təbrizdən narahatlıq doğuran xəbərlər alır və buna görə də “sütunları” yanına çağırıb soruşur: “Siz nəyə üstünlük verirsiniz, Azərbaycan taxt-tacına, yoxsa Gülüstan qalasına?”. Onlar da bir səslə Azərbaycanı istədiklərini bildirirlər. Təbriz mütləq Ağqoyunlu hakimiyyətindən qurtulmalıdır.

Ən önəmli döyüşdəki ən önəmli zərbə...

Elə bu zaman Azərbaycan hakimi Ağqoyunlu Əlvənd Mirzə İsmayılın qarşısına çıxmaq üçün Naxçıvana gəlir. Qarapiri bəy Qacar qızılbaş qoşunlarının Kürdən keçməsini təmin edir. O, həm də İlyas bəy Halvaçı oğlu ilə Naxçıvana girən İsmayılın qoşunlarının ön cinahında dayanır. Onlar qızılbaşların qarşısını almaq üçün göndərilmiş dəstələri darmadağın edərək, Naxçıvana yolu açırlar.

1501-ci ildə Əlvənd Mirzə 30 minlik ordusu ilə Şərur düzündə İsmayılın 7 minlik qoşununa hücum çəkir. İsmayıl qoşunun ortasında qərar tutur. Qarapiri bəy cinahlardan birində dayanır. Qazanılan parlaq qələbədən sonra İsmayıl Təbrizə girərək, tac qoyur və şah taxtına əyləşir.

İsmayıl öz ordusunu elə həmin il İraq üzərinə göndərir. İsmayılın və İraq sultanı Muradın qoşunları 1503-cü ilin 21 iyununda Həmədan yaxınlığında qarşılaşırlar. Qarapiri bəy 1500 süvari ilə ehtiyatda qalır. Sultan Muradın ön cinahında qərar tutan Qum hakimi İslamiş bəy qızılbaşların hücumunu dəf edərək qoşunun içərilərinə doğru soxulmağa cəhd göstərir. O, Şah İsmayılın qoşunun içərilərində olduğunu bildiyindən, bu cəhdlərini artırırdı. Şah İsmayılın da, döyüşün də taleyi təhlükə altına düşür. Elə bu zaman Qarapiri bəy gizləndiyi yerdən çıxaraq, döyüşə qoşulur. İslamiş bəyin qoşunu tamamilə darmadağın olunur, onun özü isə əsir düşür. Sultan Muradın bu hücumdan sonra düşkün bir mənəvi duruma gətirilmiş qoşunu dağılır və I Şah İsmayıl İraqi-Əcəmə və Farsa sahib olur.

Təəssüf ki, “tozqoparan” ləqəbli sərkərdə və döyüşçü Qarapiri bəy Qacar haqqındakı məlumatlar çox azdır. Amma tarix salnamələrindəki bu qısa məlumatlar da onun əsl sərkərdəlik hünərlərindən xəbər verir. Bu faktlar onun I Şah İsmayılın həyatında və Səfəvilər dövlətinin yaranmasında əvəzsiz xidmətlər göstərməsini də sübuta yetirir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 21 aprel.- S.14.