Dünya muzeylərinin ən gözəl inciləri

Qədim Azərbaycan miniatürləri

Qədim ənənələri olan Azərbaycan miniatür məktəbi uzun bir yol keçmişdir. Bu gün dünyanın bir çox muzey və kitabxanalarında saxlanan gözəl miniatürlərimiz azərbaycanlı rəssamların necə dəyərli bir irs buraxıb getdiklərindən xəbər verir.

Belə unikal əsərlərə gözoxşayan bir zərifliklə işlənmiş Sankt-Peterburqdakı M.Y.Saltıkov-Şedrin adına kitabxanada saxlanan 3 kiçik miniatürlü “Şah və Dərviş”i, 258 miniatürlə bəzədilmiş, bir qismi Nyu-Yorkdakı Metropoliten muzeyində, qalan hissəsi Nyu-Yorkdakı Haufton kolleksiyasında saxlanan “Şahnamə”ni(1537) və Londondakı Britaniya muzeyində saxlanan 14 ədəd nadir miniatürü ilə dünya şöhrəti qazanmış “Xəmsə”ni (1539-43) göstərmək də yetərli sayıla bilər. Bu əlyazmalar Şərqdə kitab sənətinin və miniatür boyakarlığının şah əsərlərindən hesab edilir.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan miniatür məktəbinin əsas mərkəzlərindən biri Təbriz sayılır. Bu zəngin və təkrarsız məktəbin yüksəliş dövrü XVI əsrin ortalarına təsadüf edir. Bu dövrdə Şah İsmayıl və Təhmasibin saray kitabxanasında böyük ustad Sultan Məhəmmədin rəhbərliyi altında böyük bir rəssam qrupu çalışırdı. Onların sırasında Mir Müsəvvir, Mirzə Əli Təbrizi, Mir Seyid Əli, Müzəffər Əli kimi istedadlı yerli rəssamlar, o cümlədən Kəmaləddin Behzad, Şeyxzadə, Ağamirək İsfahani, Şah Mahmud Nişapuri, Dust Məhəmməd kimi şərqin görkəmli sənətkarları, xəttat və rəssamları vardı.

Ən maraqlı məqam odur ki, XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Təbriz miniatür məktəbinin klassik ədəbiyyatla əlaqəsi bu sənətin inkişafına daha geniş üfüqlər açır. Firdovsi, Nizami, Sədi, Hafiz, Cami, Nəvai, Əmir Xosrov Dəhləvi kimi klassiklərin əsərləri Təbriz rəssamlarının yaradıcılığına geniş mövzu verir. Həmin dövrdə təsviri sənətdə ən dəyərli miniatürlər “Şahnamə” və “Xəmsə”yə çəkilirdi. Bu dövrdə Təbriz məktəbinin bədii üslub xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən miniatürlərdən 1524-cü il tarixli “Xəmsə” (Metropoliten muzeyi, Nyu-York), “Şahnamə” (Şərqşünaslıq institutu, Sankt-Peterburq), “Quy və çovkan”, 1528-ci il tarixli “Cami ət-təvarix” (hər ikisi M.Y.Saltıkov-Şedrin adına kitabxana, Sankt-Peterburq) əlyazmalarına çəkilmiş illüstrasiyalar diqqəti cəlb edir.

Məhz Azərbaycanın gözəl incisi Təbrizdə yaranan bu zəngin məktəbin simasında 1530-1540-cı illərdə Şərq miniatür sənəti ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatır. Bu ərəfədə bədii-estetik və sənətkarlıq baxımından ən dəyərli miniatürlərlə bəzədilmiş bir çox qiymətli əlyazmalar hazırlanır.

Dünya miniatür sənətinin incilərindən sayılan əsərlərə Sultan Məhəmmədin “Şahnamə”yə çəkilmiş “Keyumərzin məclisi”, “Zöhhakın edam edilməsi”, Mirzə Əli Təbrizinin “Hindistan elçilərinin qəbulu” miniatürlərini, Müzəffər Əlinin ov və döyüş səhnələri nümunələrini, Mir Seyid Əlinin saray məclisləri təsvir olunan əsərlərini, “Xəmsə”yə çəkilmiş miniatürlərdən Sultan Məhəmmədin “Sultan Səncər və qarı”, “Şirin çimərkən Xosrovun ona tamaşa etməsi”, “Məhəmməd Peyğəmbərin meracı”, Mir Müsəvvirin “Ənuşirəvan və bayquşların söhbəti”, Mirzə Əli Təbrizinin “Xosrov Bərbədin musiqisini dinləyir”, Mir Seyid Əlinin “Dilənçi qarının Məcnunu Leylinin yanına gətirməsi” və başqa əsərləri nümunə göstərmək olar.

Rəssamlıqda yeni mövzu və meyllər

Azərbaycan rəssamları başqa əsərlərə də işlədikləri miniatürlər də öz orijinallığı ilə seçilir. Bunlardan Sultan Məhəmmədin 1530-cu illərdə Hafizin “Divan”ına çəkdiyi “Şam Mirzənin kef-musiqi məclisi”, “Meyxanada”, naməlum rəssamların Ə.Cami, Əmir Xosrov Dəhləvi və başqa klassiklərin əsərlərinin əlyazmalarına, Sədinin külliyatına və başqa əlyazmalara çəkdikləri miniatürləri göstərmək mümkündür.

Şübhəsiz ki, zaman etibarı ilə bir çox sahədə baş verən inkişaf miniatür sənətinə də öz təsirini göstərir. XVI əsrədək tək-tək təsadüf olunan dəzgah miniatürləri əsrin ortalarından inkişaf edərək tezliklə xüsusi canr səviyyəsinə yüksəlir. Kitab illüstrasiyalarından fərqli olaraq, belə müstəqil miniatürlərdə əsasən adi həyat hadisələri - ov və döyüş səhnələri, musiqi məclisləri, saray əyləncələri, şah və əsilzadələrin portretləri, nadir hallarda isə klassik ədəbiyyatdan alınmış poetik sücetlər təsvir edilirdi. Rusiya (Sankt-Peterburq), Türkiyə (İstanbul), eləcə də Avropa və ABŞ-ın bir çox muzey və kitabxanalarında saxlanılan xüsusi albomlarda toplanmış, bəzən də sırf dekorativ bəzək məqsədilə müxtəlif əlyazma kitablarına sonralar daxil edilmiş belə miniatürlərdən Mirzə Əli Təbrizinin “Sarayda musiqi məclisi”, Sultan Məhəmmədin “Ov səhnəsi” triptixləri, Mir Seyid Əlinin “Kənd həyatı” və “Şəhər həyatı” tabloları şərq miniatür sənətində müstəsna yer tutur.

Rəssamlıqda baş verən inkişaf miniatür sənətinə də yeni mövzular gətirir. XVI əsrin ortalarında Sultan Məhəmməd, Mir Müsəvvir, Dust Məhəmməd və başqa rəssamlar bir sıra portret miniatürləri yaratmışlar. Müəyyən kanonlar (qayda, üsul) əsasında yaradılan bu portretlərdə əsas məqsəd hökmdarın zahiri gözəlliyini tərənnüm etmək olmuşdur.

Səfəvilər dövlətinin paytaxtının XVI əsrin 2-ci yarısında Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsi ilə bağlı saray kitabxanasında fəaliyyət göstərən rəssamlardan bir qrupu yeni mərkəzə toplaşır. Azərbaycan rəssamlarının Qəzvində 1575-ci ilə qədər çəkdikləri miniatürlər bədii üslub xüsusiyyətlərinə görə Təbriz dövrü miniatürlərindən əsla seçilmir və Təbriz üslubunun məntiqi davamını təşkil edir.

Dünya incəsənətinə təsir göstərən məktəb

Əsrin 2-ci yarısı və sonlarında Azərbaycan miniatür sənətinin inkişafı və Qəzvində yeni üslubun yaranıb formalaşması Sultan Məhəmməd ənənələrinin davamçıları Siyavuş bəy, Mir Zeynalabdin Təbrizi, Əli Rza Abbasi Təbrizi, xüsusilə dövrün ən görkəmli ustad rəssamları Məhəmmədi və Sadıq bəy Əfşarın yaradıcılığı ilə bağlıdır. Bu dövrdə kitab illüstrasiyalarından daha çox real həyat hadisələrini və adi məişət səhnələrini əks etdirən müstəqil miniatürlər çəkilmişdir. Amma XVI əsrin 2-ci yarısında Azərbaycan kitab tərtibatı və miniatür sənətində müəyyən durğunluq əmələ gəldi. Bunun əsas səbəblərindən biri paytaxtın köçürülməsi ilə bağlı Təbrizin sənət mərkəzi kimi öz rolunu getdikcə itirməsi idi. İkinci səbəb isə XVI əsrin son rübündə Təbriz rəssamlarının Türkiyə və İranın sənət mərkəzlərində fəaliyyət göstərməsi, eləcə də bu dövrdə Sultan Məhəmməd və onun məktəbinə mənsub olan rəssamlar kimi hərtərəfli inkişaf etmiş, geniş yaradıcılıq imkanı olan ustad sənətkarların az olması idi.

Təbriz məktəbi yalnız öz əhatə dairəsi ilə kifayətlənib qalmamış, qonşu ölkələrlə yaradıcılıq əlaqəsi saxlamış, məktəbin nümayəndələri müxtəlif vaxtlarda bir çox Şərq ölkələrində fəaliyyət göstərmişlər. Məşhur rəssam Mir Seyid Əli atası Mir Müsəvvirlə birlikdə uzun müddət Hindistanda Moğol hökmdarları Hümayun və Əkbərin sarayında baş rəssam işləmiş, yeni sənətkarların hazırlanmasında, Moğol miniatür məktəbi adlanan hind boyakarlıq məktəbinin yaranması və inkişafında onların mühüm rolu olmuşdur. Türkiyə miniatür sənətinin inkişafına da Azərbaycan rəssamları əhəmiyyətli təsir göstərmişlər. Şahqulu Nəqqaş, Vəlican Təbrizi, Kamal Təbrizi və bir sıra digər Təbriz rəssamları müxtəlif dövrlərdə İstanbulda fəaliyyət göstərmiş, Şahqulu və Vəlican saray emalatxanasına rəhbərlik etmişlər.

Bu gün məşhur dünya sənətşünaslarının da etiraf etdiyi kimi, o dövrdə Azərbaycan rəssamlıq məktəbinin böyük təsir gücü olmuşdur. Bunu məşhur dünya muzey və kitabxanalarında saxlanan sənət əsərləri bir daha sübuta yetirir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 26 aprel.- S.14.