“Basıb aləmləri bidadü ədalət yoxdur...”

Ağaəli bəy Naseh

Klassik şərq üslubunda yazdığı əsərləri, şeirləri ilə yadda qalan Ağaəli bəy Naseh M.Ə.Sabirin, A.Səhhətin, M.Hadinin yaxın dostu və məsləhətçisi olmuşdur. Firidun bəy Köçərli “Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində “Şirvan şairləri” fəslində şamaxılı Ağaəli bəy Nasehi hörmətlə yad edərək yazırdı:

“Ağaəli bəy Naseh təvəllüd edibdir Şamaxıda 1273-cü ildə məhərrəm ayının onuncu günündə - yövmi-aşura. 10 sentyabr 1856-cı ildə. İlk təhsilini Şamaxıdakı ”Üsuli-cədid" məktəbində almışdır. Təhsili Şamaxı məktəblərində üsuli-qədim üzrə olubdur. Atasının ondan başqa köməkçisi olmadığı cəhətinə, məktəbdə oxuyan zaman ticarət işlərilə dəxi məşğul olarmış. 16 sinnə çatdıqda məhz türk və fars dillərinin təhsilinə kifayətlənməyib, rusca oxumağa şövqü həvəs göstəribdir və lakin bu vaxtlarda müşarileyhin atası həmişə səfərdə olmaq cəhətilə ev və bazar işləri dəxi ona mühəvvəl olubdur. Belə ki, oxumağa və elm təhsil etməyə çəndan vaxtı olmayıbdır. Bununla belə rusca oxumağı hər şeydən əlzəm bilib, onun təhsilinə canü dil ilə müdavimət etmişdir. Ələlxüsus, o vaxtlarda rusca oxumaq xalq arasında bidət, bəlkə daha ziyadə bir əmri-şəni kimi sayıldığı halda və valideyninin mümaniəti ilə bərabər bir az vaxtın müddətində şəhər məktəbinin üç klass dərslərini ikmal etmişdir.

Naseh cənabları ziyadə xoşxülq, bavüqarü təmkin və əzmində sabit bir zat olduğu üçün öz həmşəhərlərinin və sair onu tanıyanların hörmət və məhəbbətini kəsb etmişdir. Xüsusən Ağaəli bəyin haqqı bizim boynumuzda artıq dərəcədədir ki, Şamaxı şüərasının tərcümeyi-hallarına dair bir çox məlumat bizə cəm edib göndərmişdi. Bu barədə ol cənaba səmim-qəlbdən razılıq izhar edib, cənab həqqdən ona xoşbəxtlik və tuli-ömr mərhəmət olunmasını təmənna edirik...".

Ağaəli bəy Hacı Məhəmməd oğlu Əfəndizadə 1856-cı il sentyabrın 10-da Şamaxıda anadan olmuşdur. Ilk təhsilini Şamaxıdakı “Üsuli-cədid” məktəbində alan Ağaəli bəyin atası tacir olduğundan o, ticarət işlərində atasına köməklik edirdi. On altı yaşına çatdıqda fars və türk dillərində aldığı təhsillə kifayətlənməyən Ağaəli bəy rus dilində də oxumağa həvəs göstərmiş və üç sinifli şəhər məktəbində dörd il təhsilini davam etdirmişdir.

Öz araşdırmalarında şairin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı maraqlı məlumatları üzə çıxaran tədqiqatçı Şəmistan Nəzirli bir çox mənbələrə istinad edir. Azərbaycan Respublikası Əlyazmalar İnstitutunda “Nasehin tərcümeyi-halı” adlı əlyazması saxlanılır. Əlyazmanın müəllifi göstərilməsə də, onun müəllifinin məşhur maarifçi Camo Cəbrayılbəylinin olduğu şübhə doğurmur. Camo Cəbrayılbəylinin 1966-cı ildə nəşr olunmuş “Xatirələrim” kitabındakı faktlarla Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan “Nasehin tərcümeyi-halı”ndakı faktlar arasında çox böyük bənzərlik var. Camo bəy Cəbrayılbəyli xatirələrində yazırdı: “Mən hələ uşaq ikən ailəmiz Nasehgil ilə yaxınlaşmış, Naseh böyük bacımla evlənmişdi”.

Camo Cəbrayılbəylinin xatirələrində...

Atasının vəfatından sonra Ağaəli bəy qəza rus-tatar məktəbi adlı məktəbə daxil olmuş, burada türk, ərəb və farsca Molla Caminin mədrəsəsində təhsilini davam etdirmişdir.

Ehtiyac ucbatından təhsilini buraxmağa məcbur olan Ağaəli bəy Naseh bir müddət Kürdəmirdə, sonralar isə Şamaxıda silistçi dilmancı vəzifəsində çalışmışdır. Ağaəli bəy eyni zamanda rusca, türkcə, ərəb və farsca mütaliə edərək təhsilini artırmağa müvəffəq olmuş, məhkəmədə katib vəzifəsində çalışmışdır.

Ağaəli bəy Naseh hələ uşaq yaşlarından şeir yazmağa həvəs göstərmiş, hələ doqquz yaşında ikən nəzmlə məktub yazmışdır. İmkan olduqca şeirlər yazmışdır.

Məşhur maarifçi Camo Cəbrayılbəyli “Xatirələrim” kitabında yazırdı: “Ərəb və farsca biliyi o dərəcədə idi ki, istər ərəbcə, istərsə də farsca kitabların üzərilə göz gəzdirib hekayə kimi nəql edərdi. Çocuq ikən başına toplanıb ”Min bir gecə"dən hekayə söyləməsini rica edərdik. Şeirlərini Sabir, Səhhət, Tərrah, Hacı İsmayıl Veysov və bir-iki nəfər sair yaxın adamlarından ibarət olan məhramanə məclisində oxuyurdu. Çox zaman Firidun bəy Köçərli ilə yazışaraq öz əsərlərini ona göndərərdi. Ilk zamanlar Naseh Köçərliyə kim olduğunu söyləməyib Nasehin şeirləri haqqında onun rəyini sorurdu. Köçərlinin məktubunun birində “Nasehin şeirləri filhəqiqət qüvvətlidir və xoşuma gəldi” yazısını şəxsən özüm 1912-ci ildə oxumuşam. Səhhət, Sabir, Tərrah da öz şeirlərini Köçərliyə Naseh vasitəsilə göndərirdilər. Zatən çox utancaq və başıaşağı bir adam olduğu üçün yazdıqlarını hələ-hələ meydana çıxarmazdı və yalnız ən yaxın adamlar üçün oxuyardı...".

Naseh çox gənc ikən Şamaxıdakı “Beytüs-səfa” şairlər məclisinin fəal iştirakçısı olmuşdur. O, Məhəmməd Səfa, Ələkbər Qafil, Qafar Raqib, Molla Ağa Bixud, Ağababa Zühuri, Mirzə Mahmud Zui, Mirzə Məhəmmədhəsən Nalə, Salik Şirvani kimi klassik üslubda yazan şairlərlə şeirləşmişdir.

Ağaəli bəy Nasehin şeirdə, sənətdə ən yaxın dostları Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət, Məhəmməd Tərrah və Məhəmməd Hadi olmuşdur. Məclislərdə oxunan şeirlərə ən düzgün qiyməti Naseh verdiyinə görə dostları onu öz aralarında Mizanüşşüəra - şairlərə qiymət verən ən düzgün tərəzi adlandırırdılar.

Şamaxı şairlər məclisinin rəhbəri

Ağaəli bəy Naseh Seyid Əzim Şirvanidən sonra Şamaxı şairlər məclisinin rəhbəri olmuşdur. Nasehin məsləhəti ilə Abbas Səhhət tədriclə rus dilində oxuyur, klassikləri öyrənirdi. Onun üçün aydın olmayan cümlələr və kəlmələrin izahı haqqında Nasehə müraciət edirdi. Naseh isə hər bir sözün həqiqi və məcazi, dar və geniş mənasını cümlə içərisində konkret misalla izah edirdi. Nasehlə Səhhət arasındakı belə elmi mübahisədən mən daha çox qazanırdım. Birindən rus dilinin incəliklərini, o birindən Şərq ədəbiyyatının qüdrətini öyrənirdim. Abbas Səhhət də bu yaxşılıqları unutmamış, 1912-ci ildə məslək dostuna “Naseh” adlı gözəl bir şeir həsr etmişdir...

Onun Natəvanın məşhur qəzəlinə nəzirə olaraq yazdığı “Ölürəm” qəzəli də var:

Varımdı sinədə dərdü qəmi-nihan, ölürəm,

Bu sirri eyləmədim kimsəyə bəyan, ölürəm.

Bacardığımca qəmi-eşqi gizlədim, axır

Kəsildi taqətü səbrü qərari-can, ölürəm.

Açılmamış gül idim gülşəni-nəzakətdə,

Bahari-ömrümü eşq eylədi xəzan ölürəm.

Ümid idim çəkərəm dərdi-eşqi Naseh tək,

Qırıldı rişteyi-ümmid nagəhan, ölürəm.

Şamaxı divanxanasında katib vəzifəsində işləyən Ağaəli bəy Naseh altı nəfərdən ibarət ailəsini dolandırmaq üçün eyni zamanda mirzəlik etmişdir.

1911-ci ildə Jurpanskinin Şamaxıya qəza rəisi, Kolomentyevin isə divanxana rəisi təyin olunması azərbaycanlıların incidilərək vəzifələrindən azad olunması ilə nəticələnmiş, ömrünün otuz ilini məhkəmə idarəsində keçirən əlli beş yaşlı Nasehi də işdən çıxarmaqla hədələmişdilər. Ağaəli bəy istefa ərizəsi vermək məcburiyyətində qalmış, bundan da bərk əsəbiləşərək yatağa düşmüş, 1914-cü ildə vəfat etmişdir.

Naseh bir müxəmməsində dünyanın işlərini nadanların idarə etdiyini yana-yana deyir, yalanların meydan oxuduğuna işarə vururdu.

Basıb aləmləri bidadü ədalət yoxdur,

Qövllər kizb, əməl ləğv, sədaqət yoxdur,

Həsədü büğzdən özgə dəxi adət yoxdur,

Hiç bir kəsdə vəfa, sidqü dəyanət yoxdur,

Nasəza föhşü iza, qeybətü böhtan görürəm...

Ağaəli bəy Nasehin bir neçə şeir, qəzəl və mürəbbeləri, müxəmməsləri qalmışdır. Onun əsərləri 1902-ci ildə Şamaxı zəlzələsində və 1918-ci ildə ermənilər Şamaxını yandıranda itib-batmışdır.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 27 aprel.- S.14.