Ədəbiyyatda əbədi sözü və izi qalan alim

 

Görkəmli ədəbiyyatşünas Mikayıl Rəfili

 

Mikayıl Rəfili Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən və ictimai, ədəbi-mədəni fikir tariximizin tanınmış simalarından biridir. Əlli üç illik həyatını Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının inkişafına, ədəbiyyat tarixinin araşdırılmasına həsr edən Mikayıl Rəfili təkcə Azərbaycanda deyil, keçmiş Sovetlər İttifaqının çox yerində Azərbaycanı layiqincə təmsil edən elm adamı kimi tanınırdı.

 

Mikayıl Həsən oğlu Rəfili 1905-ci il aprelin 25-də Goranboy rayonunun Borsunlu kəndində zəngin bir ailədə anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini doğulduğu kənddə, orta təhsilini isə Gəncədə alan Mikayıl Rəfili ictimai işlərdə fəallıq göstərmiş, III Azərbaycan qurultayına nümayəndə seçilmişdir. Bakıda Azərbaycan Politexnik İnstitutuna daxil olan Mikayıl Rəfili həm də Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq dilləri fakültəsində məşğələlərin dinləyicisi olmuşdur. Mikayıl Rəfili “Maarif və mədəniyyət” jurnalı redaksiyasında işləyib. 1926-1927-ci illərdə bütün qüvvəsini ədəbi fəaliyyətə həsr edib. 1927-ci ildə Moskva Dövlət Universitetində təhsil alıb və bu dövrdə Kremldə qanunların Azərbaycan mətnlərinin redaktoru işləyib.

1929-cu ildə Mikayıl Rəfili Moskvaya I Ümumittifaq proletar yazıçılarının qurultayına nümayəndə seçilmişdir. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda rus ədəbiyyatı kafedrasında müəllim, sonra dosent (1930-1935) işləmiş, eyni zamanda “Bakinski raboçi” qəzeti redaksiyasında mədəniyyət şöbəsinin müdir müavini olmuşdur. Bu dövrdə SSRİ yazıçılarının təşkilat komitəsinin üzvü seçilmişdir.

1935-1936-cı illərdə SSRİ EA-nın (Leninqrad) aspiranturasında təhsil almış, orada “Azərbaycan ədəbiyyatının rus mədəniyyəti ilə əlaqələri haqqında” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir. 1938-ci ildən Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda və Azərbaycan Dövlət Universitetində professor olmuş, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kursunu aparmışdır. İkinci Dünya müharibəsi illərində radioda, Qızıl Ordu hissələrində, hərbi xəstəxanalarda çıxışlar etmiş, “Səbuhi” ssenarisini, “Şirvanşah İbrahim” pyesini yazmışdır. SSRİ Yazıçıları idarəsinin üzvü olmuşdur. 1944-cü ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.

Mikayıl Rəfili qısa ömründə çox böyük yaradıcılıq uğurlarına imza atmış, ancaq həyatında məşəqqətlərlə də üzləşmiş, təzyiq və təqiblərə məruz qalmışdır.

 

37-ci illər repressiyası...

 

1937-ci il aprelin 19-da Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin iclasının gündəliyinə “Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvü Mikayıl Həsən oğlu Rəfilinin xuliqanlıq hərəkətləri barədə” məsələ salınmış və daşnak Levon Arustamov adlı birisinin məlumatı əsasında Mikayıl Rəfili Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutundan və dərs dediyi Pedaqoji İnstitutdan xaric edilir. Araşdırmalarda göstərilir ki, həmin iclasdan sonra “Kirpi” jurnalının növbəti nömrəsində Mikayıl Rəfili haqqında karikatura dərc edilir. O, qoltuğunda böyük və qırmızı bir xoruzla iri addımlarla yeriyirdi. Kənarda dayanmış bir neçə nəfər “xoruzunu qoltuğuna verdilər” - deyir. Bütün bunlar azmış kimi, yenə də Mikayıl Rəfilidən əl çəkmirlər. “Ədəbiyyat qəzeti”ndə onun haqqında qurama, saxta ittihamlarla dolu yazılar dərc edilir. Onu gah “mülkədar oğlu”, gah da “sovet yazıçıları sırasına soxulan bir adam”, “ictimai mənsubiyyətcə yabançı”, “əksinqilabi bir təşkilatın üzvü” kimi qələmə verirlər. Ölkədə baş alıb gedən repressiyaların qızğın çağında Mikayıl həmin böhtanlardan xilas olsa da, qardaşı Rəfi həbs olunur.

1937-ci ilin payızında o, məcbur qalıb respublikanın rəhbəri Mircəfər Bağırova məktub göndərir, üzləşdiyi haqsızlıqdan, daxili imkanlarından, yaradıcılığından və görə biləcəyi işlərdən söz açır: “Qabiliyyətim daxilində ölkəmin xeyrinə yorulmadan fədakarlıqla işləmək, yazmaq və yaratmaq istəyirəm. Fəqət məni bu daimi, faydalı işdən neçə aydır ki, məhrum etmişlər. Xahişim budur ki, mənim biliyimdən və qabiliyyətimdən istifadə edəsiniz. Mən susa bilmirəm, əminəm ki, elm üçün faydalı ola bilərəm”.

Məktubla tanış olan M.Bağırov onu baxılmaq üçün Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına göndərir. Oradan alınan cavab isə yenə də mənfi olur. Köhnə bayatılar çağırılır, əlavə olaraq da bildirilir: “O, məşhur mülkədar, 1921-ci ildə müsavatçıların Gəncə üsyanının başçılarından biri olan Hacı Həsən Rəfiyevin oğludur”. 1937-ci ilin dekabrında o, Mərkəzi Komitənin rəhbərinə ikinci məktub yazır. Bağırov “mülkədar oğlu” tənəsi ilə üzləşən Mikayıl Rəfilini müdafiə edir və o, 1938-ci ilin yayında işinə bərpa olunur.

Ədəbiyyatşünas alim 1938-1947-ci illərdə respublikada Nizami Gəncəvi ilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsinin baş icraçısı təyin olunmuş, Nizami Gəncəvi, Füzuli, Xaqani, Vaqif, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəcəf bəy Vəzirov, Abbasqulu ağa Bakıxanov və başqaları haqqında mükəmməl tədqiqatlar aparmışdır. Bundan sonra da qara qüvvələr ondan əl çəkməmiş, onu məhv etmək üçün hər cür üsula əl atmışlar.

Bütün bu təzyiqlərə tab gətirə bilməyən görkəmli və bütün varlığı ilə xalqına bağlı olan şəxsiyyət 1958-ci ildə dünyasını dəyişmişdir.

M.Rəfili beş şeir kitabının müəllifidir və bunları 1929-1936-cı illərdə nəşr etdirmişdir. “Pəncərə” adlı ilk şeirlər kitabı iyirmi dörd yaşında “Azərnəşr”də işıq üzü görmüşdür. 1930-cu ildə “Lirik şeirlər”, 1936-cı ildə isə rus şairi A.Tarkovskinin tərcüməsində şeir və poemalarından ibarət “Pesni o qorodax” kitabı Moskvada işıq üzü görmüşdür.

 

“Ölümü”nə də haqsızlıq...

 

İstedadlı ədəbiyyatşünas alim kimi Mikayıl Rəfili “Sərbəst şeir haqqında ilk söz”, “Mədəni ədəbiyyat yolunda”, “Ədəbi irsə diqqət”, “Nizami Gəncəvi”, “M.F.Axundov və siyasi-fəlsəfi görüşləri”, “Azərbaycan xalqının zəngin ədəbi keçmişini öyrənək”, “Midiya dövləti”, “Zülmət içində bir nur” (“Ölülər” pyesi haqqında), “Vis və Ramin” problemi", “Nizami”, “M.F.Axundov”, “Mirzə Şəfi və dünya ədəbiyyatı” və digər kitablarında, onlarla məqaləsində müxtəlif problemləri qaldırmışdır.

Mikayıl Rəfili Azərbaycan tərcümə ədəbiyyatına da mühüm töhfələr vermişdir. Minlərlə gənc “Gülən adam”, “Səfillər”, “Madam Bovari” kimi şedevr əsərləri onun tərcüməsində oxumuşdur.

Onun Mikayıl Rəfilinin bir natiq kimi Nizaminin yubileyində, 1934-cü ildə SSRİ yazıçılarının qurultayında və digər elmi yığıncaqlardakı nitqləri uzun müddət yaddaşlardan çıxmamışdır, xatırlanan və yaddaşlarda iz salan mədəni hadisəyə çevrilmişdir.

Mikayıl Rəfilinin yüz əlliyə yaxın məqaləsi və ondan artıq kitabı rus dilində Moskva və Bakı nəşrlərində sərhədləri aşmışdır.

Tanınmış araşdırıcı və tənqidçi mərhum Nazif Ələkbərlinin görkəmli ədəbiyyatşünasımız Mikayıl Rəfili haqqında “Mikayıl Rəfili (həyatı və yaradıcılığı)” kitabından:

“Professor Rəfilinin dəfni 50-ci illərdə ən izdihamlı dəfnlərdən biri idi. Onun cənazəsi uzun müddət dərs dediyi instiqutun akt zalından çıxarılaraq qəbiristana tərəf yönəldi. Onun çoxlu həmkarları, dostları və tanışları, çoxsaylı tələbələri bu mərasimdə iştirak edirdilər.

Mərasim təbii olaraq Fəxri Xiyabanın önündə dayandı. Hamı elə bilirdi ki, onu burada dəfn edəcəklər. Lakin belə olmadı. Yuxarıdan gələn göstəriş öz işini gördü. Böyük izdiham Botanika bağının qarşısında yerləşən qəbiristana tərəf yönəldi. Artıq onu iki qardaşının qəbri gözləyirdi.

Fəxri xiyaban ona çox görüldümü? Axı sonralar onunla birgə ədəbi fəaliyyətə başlayan M.Hüseyn, S.Rəhman, M.Rahim, M.Arif, C.Cəfərov və b. burada basdırıldı. Sabirin müdrik misraları burada neçə də yada düşməsin? “Öz qövmümüzün başına əngəl kələfiz biz”.

Professor Murtuz Sadıqov M.Rəfili haqqında xatirələrində Rəfilini elə bir aysberqə bənzədir ki, yalnız yeddidə biri görünür. Bu fikirlə əlaqədar o, elmi rəhbəri olmuş, M.Rəfili haqqında yazır:

“A.S.Puşkinin ”Ərzuruma səyahət" əsərində belə bir cümlə var; müəllif yazır ki, heç bir iz qoymadan görkəmli adamlar aramızdan gedir. Nədənsə, M.Rəfilidən də söz düşəndə böyük şairin bu kəlamını xatırlayıram. Amma mən buna da əminəm ki, M.Rəfili ədəbiyyatımızda böyük iz qoyub. Sadəcə olaraq bu gün o “izləri” araşdırmaq lazımdır ki, böyük pedaqoqun adını qaldıraq, ona öz halal qiymətini verək".

 

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

 

 

Azadlıq.- 2013.- 29 aprel.- S.14.