Qədim salnaməmizi yazan Budaq Qəzvini
«Cəvahir əl-əxbar» əsərinin
müəllifi
Uzaq Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində
istifadə olunan mənbələr arasında “Cəvahir əl-əxbar”
adlı maraqlı bir əsər var. Azərbaycan tarixçisi
Budaq Qəzvininin qələmə aldığı həmin əsərin
dünyada yeganə, avtoqraf sayılan nüsxəsi
M.Y.Saltıkov-Şedrin adına Sankt-Peterburq Dövlət
Kütləvi Kitabxanasının Əlyazmaları Fondunda
saxlanılır. Kitab 678 səhifədən ibarətdir. Əlyazmada
olan kolofona görə öyrənmək olar ki, əsər 24
avqust 1576-cı ildə, yəni II Şah İsmayıl taxta
çıxdıqdan üç gün sonra
tamamlanmışdır.
Bu əlyazma
barədə B.Dorn və İ. Petruşevski son dərəcə
ümumi məlumat vermişlər. Əsərə xüsusi məqalə
həsr etmiş P.İ.Petrov qeyd edirdi ki, əlyazma
“yaxşı, sadə dildə yazılmışdır, lakin təcrübəsiz
adamın onu oxuması çətindir, çünki diakritik
işarələrin təxminən yarısı yoxdur. İran
tədqiqatçılarının ona inadla məhəl
qoymamasını da bununla izah etmək olar”.
Budaq Qəzvini
bu əsərdə öz həyatını, Səfəvilər
idarəsində tutduğu xırda məmur vəzifəsindəki
fəaliyyətini qısaca və aydın təsvir
etmişdir.
“Cəvahir
əl-əxbar” (“Xəbərlərin inciləri”) əsərinin
müəllifi, tarixçi Budaq Qəzvini 1510-cu ildə Qəzvin
şəhərində anadan olub.
O, Şah I
Təhmasibin hakimiyyətinin əvvəlində, 14
yaşında olarkən şah dəftərxanasında işə
qəbul olunmuş, sonrakı ildə isə pulların
saxlandığı dəftərxanada üç tümən
maaşla işə götürülmüşdü. Dörd
il keçdikdən sonra Budaqın xəttindən xoşu gələn
xəzinə başçısı Hacı Hüseyn Kaşi
onu beş tümən maaş ilə öz yanına işə
keçirir. Ölkə üzrə mədaxil və məxarici
qeydə almaqdan ötrü məlumat dəftərxanası
yaradılarkən isə Budaq səkkiz tümənlik əmək
haqqı ilə ora işə götürülür. Onun
qardaşı Hacı İzzəddin isə həmin dəftərxananın
rəisi idi. Budağın dayısı Əmir bəy Şələkani,
Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu Təkəlinin
vəziri və vəkili olduğundan, sonuncu Bağdad hakimi təyin
edildikdən sonra öz bacısı oğlunu Ərəb İraqının
divan katibi vəzifəsinə gətirir.
Məhəmməd
xan üç ildən sonra qoşun kargüzarı vəzifəsini
də Budağa tapşırır və onun əmək
haqqı 20 tüməndən 30 tümənədək
artır. Budağın özünün etiraf etdiyinə
görə, o, “vəzir rütbəsinə doğru gedirdi”.
Lakin tezliklə onun uğurlu xidmət yüksəlişi
dayandı və qoşun kargüzarlığını
başqasına verdiyi üçün Budaq Qəzvini Məhəmməd
xandan inciyərək Kirmandakı xidmətindən imtina etdi.
Əzablı ömür yolu...
Bundan sonra əzablı
günləri başlayan Budaq bir neçə il işsiz və
ac qaldı, tez-tez yaşayış yerini, iş yeruni dəyişmək
məcburiyyətində qaldı. Nəhayət, Qəzvində
şahın qardaşı Bəhram Mirzə onu öz
yanına katib götürdü və Budaq təxminən orada
4 il qulluq etdi. Sonradan adı bir münaqişəyə
qarışan Budaq, əmlakı müsadirə olunmaqla həbs
edildi və yenə altı il işsiz qaldı.
Sonralar
Soucbulakın və başqa şəhərlərin kələntərliyi
bəxşiş edilən Budaq uzun illər ərzində
Xorasanda müxtəlif vəzifələrdə
çalışdı. 1565-ci ildə Qəzvinə qayıdan
Budaq yenidən həbs edildi və cərimə olundu. Beş
il işsiz qaldıqdan sonra Damğan, Bistan və digər
şəhərlərə vəzir təyin olundu, lakin yenidən
işdən çıxarıldı. Daha beş ildən sonra
isə o, şah tərəfindən yenidən işə qəbul
edildi və ona Qəzvin şəhərinin on il
üçün mədaxil və məxaricinin
hesabatını tərtib etməyi tapşırdılar.
Budağın
qələmə aldığı bioqrafiyası belə bir
şikayətlə bitir ki, o, artıq 68 yaşına yetməsinə
baxmayaraq, yenə də “müsibətlər məngənəsindəən
yaxa qurtarmamış və məqsədinə
çatmamışdır, işsiz və fəaliyyətsiz”
qalmaqdadır.
“Cəvahir
əl-əxbar” əsərində müəllif bir çox
hallarda təsvir olunan hadisələrin şahidi və
iştirakçısı olduğuna görə, onun əsəri
I Şah Təhmasibin hökmdarlığı
dövrünü öyrənmək üçün birinci dərəcəli
mənbədir. Hakim dairələrlə yaxından
tanış olan Budaq çox vaxt elə təfsilatlardan bəhs
edir ki, bunlara onun müasirləri olan salnaməçilərin
əsərlərində rast gəlmək olmur. Məsələn,
Ağqoyunlu və Səfəvilərin hakimiyyəti zamanı əhalinin
orta təbəqəsinin ümumi iqtisadi vəziyyəti
haqqında verilən maraqlı məlumatlar onların vəziyyətinin
xeyli yaxşılaşdığını göstərir.
“Cəvahir
əl-əxbar” ümumtarix əsəridir və islamdan əvvəlki
hökmdarlardan başlayaraq II İsmayılın taxta
çıxmasına qədər olan dövrü əhatə
edir. Əsər dörd bölmədən ibarətdir ki,
bunlardan da sonuncusu Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu
padşahlarına və Səfəvilərin ilk iki nümayəndəsinə
- I İsmayıla və I Təhmasibə həsr olunmuşdur.
Həmin əsərin
sonuncu səhifələrində I Təhmasibin vəfatından
sonra baş vermiş iğtişaşların aydın təsviri
verilir və yeni şahın ünvanına xeyir-dua verilir.
Qəzvininin dövlət “sirləri”
Əsərdə
I Təhmasibin hakimiyyətinin təsviri onun müsbət şəxsi
keyfiyyətlərinin sadalanması ilə başlanır. Həmin
hissənin ümumən mədhiyyə xarakteri
daşımasına baxmayaraq, burada I Təhmasibin şəxsiyyəti
və onun daxili siyasəti haqqında qiymətli məlumatlar
vardır. Onun hökmdarlıq tarixi ciddi xronoloji qaydada şərh
olunur. Hadisələrin təsviri ümumən yığcam və
müxtəsər olsa da, onlardan müəllifin şahidi
olduğu hadisələr daha canlı, aydın dildə təsvir
olunur və digər mənbələrdə deyilənləri
maraqlı təfərrüatlarla tamamlayır. Bu, hicri 941-ci
(1534-1535) ildə Sultan Süleymanın Azərbaycana
yürüşlərinə, o cümlədən Məhəmməd
xan Təkəlinin Bağdadı müdafiəsinə də
aiddir. Bu yürüşdə iştirak etmiş Budaq
Bağdaddan geri çəkilmə səhnələrini ətraflı
təsvir etmişdir. Budaq məmur kimi bürokratik sistemlə
yaxşı tanış olduğu üçün Səfəvilərin
inzibati aparatı haqqında əsərdə hekayə boyu səpələnmiş,
maraqlı məlumatlar vardır. O, özünün əhatə
olunduğu mühitdə yeni təyinatlar və vəzifədən
çıxarmalar barədə məlumatlar verir. Budaq şiəliyin
və Səfəvilərin qatı tərəfdarı kimi
çıxış edir, mühüm hadisələrin təsviri
zamanı rəsmi məlumatları əsas götürür.
Xidmət sahəsinə görə (maliyyə sisteminə
yaxşı bələd olduğu üçün) bəzən
onun qeyd etdiyi rəqəmlər böyük maraq doğurur.
“Cəvahir
əl-əxbar” əsərinin sonuncu səhifələrində
I Təhmasibin vəfatından sonra baş vermiş
iğtişaşların aydın təsviri verilir və yeni
şahın ünvanına xeyir-dua verilir.
Budaq Qəzvini
yazır ki, şah Təhmasib üçün 1537-ci ildə məxsusi
köçürülmüş “Şahnamə”nin məşhur
əlyazma nüsxəsi üzərində dövrün ən
tanınmış xəttat və miniatürçüləri
düz 30 il işləmişdilər. Köçürülməsi
və illüstrasiyası üçün 5-10, hətta 20-30
il lazım gələn əlyazmaları haqda başqa orta əsr
müəlliflərinin də əsərlərində qeyd
olunur. Beləliklə, Şah Təhmasibin vaxtında
hazırlanan bəzi əlyazmaları üzərində iş
hələ Şah İsmayılın vaxtında
başlamışdı. Bu isə o deməkdir ki, həmin əlyazmalar
üzərində iş Behzad Təbrizə gəlməmiş
başlanıb.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KIV-ə Dövlət
Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap
edilir
Azadlıq.- 2013.- 30 aprel.- S.14.