Azıx mağarasını kəşf edən “patriarx”

Sovet tarixçilərini susduran alim

Azərbaycan arxeologiya elminin tədqiqatçılarından söz düşəndə, ağla gələn ilk ad görkəmli alimimiz Məmmədəli Hüseynov olur. Onun arxeologiya sahəsində gördüyü işlərin dəyəri misilsiz və əvəzolunmazdır. M.Hüseynov Azərbaycan arxeologiya elmində paleolit məktəbinin banisi sayılır. Alimin ən önəmli xidməti, heç şübhəsiz, Qarabağ bölgəsindəki Azıx paleolit düşərgəsinin tədqiq edilməsi olmuşdur.

Azərbaycanlı arxeoloq alimin mühüm tapıntılarına qədər sovet tarixçiləri daş dövründə Azərbaycan ərazisində həyat olmadığını iddia edirdilər. Bu sahənin gənc tədqiqatçısı kimi fəaliyyətə başlayan M.Hüseynov deyilənlərin cəfəngiyyat olduğunu anlasa da, həmin iddiaları boşa çıxarmaq üçün əsaslı dəlillər tələb olunduğunu da bilirdi. Beləliklə, gənc alim ölkənin hər yerində daş dövrü insanlarının izinə düşməyə başladı. 1953-cü ildə o, paleolit dövrü üzrə məşhur mütəxəssis S.N.Zamyatinlə birlikdə Şirvan və Qazax bölgələrində kəşfiyyat axtarışlarına qoşuldu. Gözlənilən axtarışlar nəticəsini verdi və Qazax rayonu ərazisində Damcılı paleolit düşərgəsi üzə çıxarıldı. Bu düşərgənin tapılması həmin əsassız iddiaları boşa çıxardı və Azərbaycan arxeologiya elmində yeni bir səhifə açdı. 1960-1986-cı illərdə M.Hüseynovun rəhbərliyi ilə Azıx qədim insan düşərgəsində aparılan kompleks arxeoloci tədqiqatlar isə dünya miqyasında mühüm faktların aşkara çıxarılmasına əsas verdi. Azərbaycanlı alim ölkəmizin ərazisində qədim insan məskənləri tarixinin 1,2 milyon ildən artıq olduğunu sübut etdi.

Məmmədəli Hüseynov 1922-ci il aprelin 3-də Qazax rayonunun Mollacəfərli kəndində dünyaya göz açmışdır. Kənd orta məktəbini gənc Məmmədəli sonra hərbi xidmətə çağırılmış, 1941-1945-ci illərdə qanlı döyüş meydanlarından keşməkeşli bir yol keçmişdir.

Müharibədən sonra M.Hüseynov Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinə qəbul olunmuşdur (1946-cı il). 1951-ci ildə universiteti bitirərək Azərbaycan Tarixi Muzeyində əmək fəaliyyətinə başlamışdır.

Qədim əcdadlarımızın izinə doğru

Gənc alim 1960-cı ildə Tbilisidəki Arxeologiya, Etnoqrafiya və Tarix institutunun Elmi Şurasında “Aveydağ paleolit düşərgələri” adlı namizədlik dissertasiyasını müdafiə edərək tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür.

Qarabağ ərazisindəki qədim ərazilərin tədqiq olunması gənc alimi hamıdan çox cəlb edirdi. Quruçayın sol sahilində yerləşən Azıx mağarası isə onun böyük ümid bəslədiyi ən önəmli obyekt idi. O, bu inamla da 60-cı illərin əvvəllərində Azıx mağarasında ilkin kəşfiyyat işlərinə başladı. Ekspedisiya rəhbəri kimi, o, axtarışlarının mütləq nəticə verəcəyinə inansa da, tədqiqat prosesləri uzanırdı. Akademiya rəhbərliyi artıq ekspedisiyanı dayandırmağı qərarlaşdırırdı.

Nəhayət, alimin gözlədiyi baş verdi. 1968-ci ilin yayında Məmmədəli Hüseynov Azıx mağara düşərgəsindən daş alətlər və daşlaşmış heyvan sümükləri aşkara çıxardı. Amma bunlar növbəti tapıntının yanında kölgədə qalacaq bir şey idi. M.Hüseynovun buradan tapıb çıxardığı ibtidai insanın alt çənə sümüyünün bir hissəsi bütün dünyaya səs saldı. Həmin çənə sümüyünün 350-400 min əvvəl burada yaşamış 18-22 yaşlı qadına məxsus olduğu sübuta yetirildi. M.Hüseynovun Azərbaycan arxeologiya elminin patriarxı adı alması da, əsas etibarı ilə, bu unikal tapıntı ilə bağlıdır.

Görkəmli alimin sonrakı tədqiqat işləri də əsasən bu istiqamətə yönəldi. Ümumiyyətlə, burada kompleks arxeoloji tədqiqatlar zamanı 10 arxeoloji təbəqə qeydə alınaraq tədqiq olunmuşdur. Axtarışlar zamanı Azıx düşərgəsinin müxtəlif təbəqələrdən 7 mindən artıq daş məmulatı və 900 mindən artıq heyvanlara məxsus sümük qalıqları tapılmışdır.

Azərbaycanlı alimin bu unikal tapıntısı çoxlarını narahat etmişdi. Xüsusən, o vaxt Moskvada bir çox mühüm mövqelərdə çalışan ermənilər alimin bu uğuruna kölgə salmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Elə buna görə də, onun bu mövzuda yazdığı doktorluq dissertasiyasının müdafiəsi də ləngiyirdi.

Başıbəlalı doktorluq işi

Alimin Azıx tapıntıları ilə əlaqədar işlədiyi “Azərbaycanın qədim paleoliti” adlı doktorluq dissertasiyası uzun zaman “müdafiəsiz” qaldı. Bu barədə xatirələrini yazan tarixçi alim Qafar Cəbiyev deyir ki, müdafiə işinin necə baş tutmasını arxeoloq Fazil Osmanovdan eşidib. Arxeoloqların Düşənbədə keçirilən Ümumittifaq konfransında iştirak edərkən F.Osmanov paleolit dövrü üzrə çox yaxşı mütəxəssis kimi tanınan Vadim Aleksandroviç Ranovla görüşüb. O, M.Hüseynovu soruşub və alimi Azıx mağarasına dəvət etmədiyinə təəssüfünü ifadə edib. F.Osmanovun dediklərindən: “Mən qəti etiraz etdim. Dedim ki, elə şey ola bilməz. Təki sən Bakıya gəl, Məmmədəli Hüseynovla birlikdə mən özüm səni Azıxa apararam. Növbəti həftənin tamamında Ranov artıq Bakıda idi. Biz Məmmədəli ilə birlikdə Ranovu Azıxa apardıq, materiallarla tanış etdik. İnanın, Ranov o qədər sevinirdi ki, sanki dünyanı ona bəxş etmişdik. Bakıya dönərkən Ranov Məmmədəlidən doktorluq işinin nə vəziyyətdə olduğunu soruşdu. Məmmədəli dinənədək mən özüm Ranova cavab verdim: “İş çoxdan hazırdır, amma nədənsə ötür-ötürə salaraq illəri bada verir. Ranov vəziyyətin nə yerdə olduğunu dərhal anladı və israrla Məmmədəliyə işi ona verməyi xahiş etdi. Axşamı İçərişəhərdə - Karvansarayda birlikdə şam etdik. Elə orada Məmmədəli doktorluq işinin əlyazmasını ona təqdim etdi. İki həftə sonra məlum oldu ki, Ranov Məmmədəlinin dissertasiyasını oxuyub, redaktə edib, yenidən makinada yazdırıb və müsbət rəylə birlikdə özünə qaytarıb”.

Beləliklə, azərbaycanlı alimə bu dəyərli işi müdafiə etmək də nəsib oldu. Həmin dövrdə arxeologiya üzrə Bakıda müdafiə şurası olmadığına görə, M.Hüseynov doktorluq işi üçün Kiyevi seçdi. O, dissertasiya işini Ukrayna Arxeologiya İnstitutunun müdafiə şurasına təqdim etdi. Alimin dissertasiya işinin müzakirələrində iştirak edən tarixçi alim Q.Cəbiyev bildirir ki, onun dissertasiyasına Ukraynanın görkəmli arxeoloqları P.P.Toloçko, B.B.Boriskovski, V.V.Qladilin və başqaları çox yüksək rəylər vermişlər. Yeganə mənfi rəy verən aparıcı müəssisə - SSRİ Arxeologiya İnstitutunun Leninqrad bölməsi olub. Bunun da əsaslı səbəbləri var idi. Erməni diktəsi ilə hərəkət edən bir çox qurumlar kimi, burada da azərbaycanlı alimə əngəl törətmək istəyirdilər. Amma onların bu çirkin əməlləri baş tutmadı. Nüfuzlu Ukrayna arxeoloq alimi P.P.Toloçkonun xoş niyyəti nəticəsini verdi. Müdafiə şurası onun rəyini və münasibətini əsas götürüb M.Hüseynovu yekdilliklə müdafiə etdi. Bununla, 1985-ci ildə Məmmədəli Hüseynov layiq olduğu elmi dərəcəni, tarix elmləri doktoru alimlik dərəcəsini ala bildi.

İki il sonra isə ona professor dərəcəsi verildi.

Böyük alimin öz gərgin zəhməti sayəsində Azərbaycan arxeologiya elmində açdığı cığır yeni bir yolun başlanğıcı oldu və onun ardıcılları tərəfindən uğurla davam etdirilməyə başladı.

Görkəmli arxeoloq alim 1994-cü ilin 5 iyulunda vəfat etmişdir.

Azadlıq.- 2013.- 13 avqust.- S. 14.