Ağzı atəş kimi bir qurd

Tanrı övladıyam mən,

Sonuncu qatdan gələn...

Mayası qurddan gələn,

Özgə bir dinə gəlməz

Bu gün türkün adına sığınıb əsl sifətini gizlədən qeyri-türklərin və antitürklərin baş alıb getdiyi, hətta təntənə etdiyi zamanda R.Behrudi poeziyası və sözü bizə mənəvi dərmandır.

Prof.T.Hacıyev

1.Göy adamları - türklər

“İnsan hardan gəlib, niyə yaşayır, öləndən sonra hara gedəcək” sualı bütün zamanların sualı olaraq bəşəriyyəti düşündürmüş və cavabsız qalmaqdadır. Bəşəriyyətin körpəlik dövründən ta bu günə qədər dünyanın yoxluğu keçmiş, zamanı aşmış filosofları bu suala cavab axtarmış, “göydən gəlmiş” müqəddəs 4 kitabın açıqladığından o yana vara bilməmişlər. Tanrıyla bir başa əlaqəsi olan şamanlar, sözlərindən əbədiyyət qorxusu gələn Budda, daşa basılmış Musa, çarmıxa çəkilmiş İsa, Ərəbistan çölündəki adi bir daşı müqəddəsləşdirib onu Tanrı göndərişi kimi öpülməyə məcbur edən Məhəmməd, “Tanrıya ən böyük ibadət yeri (məscid) insanın ürəyidir” - deyən sufilər, yerə, göyə, soyuq ulduzlara, bütün yaradılışa üsyan edən filosoflar (Nitsşe) bu sualın önündə bəndə Tanrı qarşısında dayanan kimi dayanıblar. Və hər xalq özünə uyğun insanın yaranmasına dair təsəvvürə malik olub. Xalqların körpəlik dövrünü əks etdirən mifik təfəkkürdə insanın yaradılış hekayəsi bu və ya digər dərəcədə bir-birinə oxşamaqdadır.

Bütün dinlərdə insan yaradlışı haqqında təsəvvürün mərkəzində insanların Adəm və Həvvadan, onların isə torpaqdan yaranması ideyası durur və bu dinlər üçün təqzibedilməzdir. Türklər istisnadır. Türklərin məşhur Bilgə Xaqan yazısındakı “Mən Tanrı kimi Tanrıdan olmuş (Tanrı kimi göydən doğulmuş) Bilgə Xaqan” ifadəsindəki fikir türkləri daha qədim yaradılış dastanlarına - “Qara Xan” dastanına, Hun, Bozqurd, Doqquz-Oğuz, On-Hun türklərinin dastanlarına qədər gedib çıxır. Türkmənistanda, Xarəzmdə, Azərbaycanda və Türkiyyədə, Qaqauzstanda qeyri-adi adamlara “elə bil göydən gəlib”, “göydən zənbillə düşüb” deyimi bu gün də xalq arasında yaşamaqdadır. Bu deyimlərin birbaşa türkün insanın yaradılışı haqqındakı inancına dayanması qeyd-şərtsizdir.

400 il bundan əvvəl türk imperatorunun imperiyanın mərkəzində Buddaya məbəd yapmağı, uyğur xaqanının xristianlıq, buddizm, məzdəkiliyin qarışığı olan mani dininə girməyi, türk dünyasının Ərəbistan çölündəki bir qara daşa tapınmağı belə bu inancın (GÖYDƏN GƏLDIYIMIZI) ruhumuzdan silə bilməmişdir. Son iki yüz ilin Islama iman gətirən böyük türk alimləri (Y.Akçura, I.Kaspıralı, Z.V.Toğan, N.Atsız) “Islam xalqımın dini olduğu üçün başım üstə tutaram” deyə-deyə bu inancı da yaşatmışlar. Adəm və Həvvadan əvvəl türklərin mövcudluğu ideyasına IX əsrdə Türküstanda, Iranda, Azərbaycanda böyük imperiya qurmuş, türklərə sonsuz nifrət bəsləyən farsların münasibəti çox maraqlıdır. Ismaili təriqətinin başçısı Həsən Sabahın türklərə qarşı yönəldilmiş bir şüarında (Türklər Adəmin uşaqlarından yaranmamışlar, bəziləri türkləri pəri və ya cin adamları adlandırırlar. Peyğəmbər Adəmə qədər bu dünyada pərilər olmuşlar) türklər göy adamları (pərilər) kimi təsvir edilir. Türklərə bu cür baxış türklərin göydən gəlməsinə düşmənin verdiyi inandırıcı bir qiymətdir. Bəlkə elə buna görədir ki, XX əsrin sonunda yaşayan bir şair bir türk mələyinə üz tutub:

Sən göydən gəlmisən,

göy adamısan,

Tanrının işindən

bir xəbər denə.

Nə qalır sonuncu

Tanrı dərsinə,

Qiyamət gününə

nə qalır, de, nə?

- deyə dünyanın ilk yaradılmışından dünyanın sonunu soruşur.

2.Hirayla Tanrı dağları arasında

İslamı qəbul etmiş türklərdə “Hira dağı qədər müsəlman, Tanrı dağı qədər türk olmaq” bir zərb-məsəl halını almışdır. Hira dağı Ərəbistanda kiçik bir təpə, Tanrı dağı isə Asiyada zirvəsi göy üzünü deşən bir dağdır. Islamın (Hira) və Türkçülüyün (Tanrı dağı) rəmzinə çevrilmiş bu dağlar artıq 400 ildir ki coğrafi mənada deyil, ruh mənasında müqəddəs inanc yerinə çevrilmişdir. Hira dağı bizim tövbə yerimiz, günahlarımızı yumaq üçün üz tutduğumuz yer... Tövbə nədir? Hər bir tövbə yeni bir günahın başlanğıcı deyilmi? Harda tövbə varsa, orda günah var. Tanrı dağı müqəddəslik, ucalıq rəmzi... Burada nə tövbə, nə də günah var. Tanrı dağı önündə günah ölümə bərabərdi. Burada tövbəyə yer yoxdu. Hirayla Tanrı dağları arasında dayanmışıq. Bir tərəfdə günahların tövbəsi, bir tərəfdə günahsızlıq - işıq və nur aləmi var. Anlatmaq məndəndi, üz tutub getmək sizdəndi. Sufilər demiş, Tanrıya ən böyük ibadət yeri ürəkdir. Yol açıqdır, ürəyiniz olsa yetər. Tanrı dağı qədər uca olmaq istərmisiniz, qardaşlar?

Azərbaycanda “Boz qurd” əlindən tərpənmək olmur. ANCAQ KÖPƏKLƏR HƏMİN QURD YUVASININ İÇİNDƏ QURD BALALARINI YEYİR. Bozqurdçuluq türkün bir boz qurddan doğulduğuna, göydən gəldiyinə inamın ifadəsidir. Boz qurddan doğulduğuna və göydən gəldiyinə inanan bir türk eyni zamanda nə cür müsəlman olur? Bəlkə bunu bilməməkdəndir ki, meydan və küçələrlə dolu bozqurdlar 400 il bundan öncə Çin səddində bütöv bir Çin ordusu ilə üzbəüz, təkbaşına qalan bir göytürk savaşçısına bənzəmir. Bu yalqız savaşçı göydən gəldiyinə inandığı üçün bütöv bir ordunun önündə dayanmışdı.

Azərbaycanda bozqurdçuluq ruhumuza çevrilmədi, söz olaraq qaldı. Bozqurdçuluq ruhdur. Ruh bədənə qayıdan kimi qayıtmalıydı bozqurdçuluq. Bu ruhu bayağılaşdırmaq bayrağına qurq yapan, ruhu Tanrı dağında dolaşan Gurşada təhqirdir. Çünki:

Sudan duru, aydan arı

Yol hardadır haqqa sarı?

Hirayla Tanrı dağları.

Arasında duran bilməz

3.Göydən bir işıq endi

Düşünə-düşünə uşaqlıqdan yaddaşımızda özünə yer eləmiş “işıq haqqı” andına üz tutub 1300 il özümə doğru yol gəlmişəm (Bizdə bu anddan keçməzlər). Bir də ayılmışam ki, oğlum da ətrafımdakı cocuqlar da “işıq haqqı” deyir. Həmişə fikirləşmişəm ki, bu andda nə isə bir sirr, tilsim var. Və nə vaxtsa bu anda üz tutub özümdən xəbərsiz:

Canım işıq, gözüm işıq

Nur içində sözüm işıq.

Anamın üzünün nuru,

Gözlərinin qarası işıq.

Gündoğandan günbatana,

Bacılarımın sevgilisi

Qardaşlarımın yarası işıq

- demişəm.

Şairlərin yuxusuna gül-çiçək girər, göydən mələklər yenər yuxusuna. Bəs mən nə gördüm? Mən elə bu işığı gördüm. Bu işıq içində bir ağac gördüm - 9 budaqlı. Bir budağı hun, biri oğuz, biri türkmən... Sonra bir qurd gördüm. Üzü mavi, gözü göydən daha mavi, ağzı atəş kimi bir Qurd. Ona üz tutdum:

İndi gizlin gəldin yuxuma,

bir vaxt, bir vaxt

Ulaşa-ulaşa ordular basan...

Uluslar, “Bəy göllər”,

“Göyçələr” səni Məndən

soruşurlar, Boz Qurd.

Daha nə gördüm? Bir qadın gördüm. Halalım, qadınım dedim. Sonra dəniz gördüm yuxuda. Üz tutdum sularına... Sonra ayrılıqların içində bir at gördüm. Yüyənsiz, yəhərsiz bir at. Düşündüm ki, məni bu ayrılıqlardan, bu yuxudan təkcə bu at götürüb apara bilər. Üz tutdum ata... Şair yuxusuna gül-çiçək girər, yenər yuxusuna göydən mələklər. Mənim də yuxularıma hər gecə işıq doğar. Və bu işığın içində yuxularıma bir ağac girər, bir qurd gələr, sulara üz tutan bir qadın görünər, sonunda da bir at kişnəyər. Bu yuxunu açıqlamaq üçün “mavi işığ”a üz tutmaq istəyirəm. Bu mavi işıqda, ağac, qurd da, qadın da, dəniz də, yuxularımın sonunda kişnəyən sahibsiz at da açıq görünəcək.

MAVI IŞIQ. İşıq türk xalqlarının ilkin körpəlik dövrünün mifik düşüncə tərzinin əsas ünsürlərindən biridir. Işığın müqəddəsliyi xalqımızın yaradılmış haqqında (insanın yaranması haqqındakı) inamın ilkin təzahürlərindəndir. Qədim türk dastanlarında işıq yaradıcılıq mənbəyidir. Çünki ilk insanlara analıq edən qadın mavi olan ilahi işıqdan doğulmuşdur. Hətta yaradılış məsələmizdə Tanrının özünün göyün on yeddinci qatında özü üçün yaratdığı aləm, bir işıq, bir nur aləmidir.

Oğuz dastanlarının qəhramanı Oğuz doğulan zaman üzü mavi, bədəni nurlu və işıqlı imiş. Oğuzun Gün, Ay, Ulduz adlı oğullarını dünyaya gətirən qadın da dünya zülmət içində olduğu anda qaranlığı yararaq işıqdan, nurdan doğulmuşdur. Oğuzun oğullarına yol göstərən, onları qələbələrə aparan Boz qurd da elə günlərin birində Oğuz xanın çadırına doğan mavi işıqdan doğulmuşdur. Uyğur dastanlarında uyğurlara hökmdar seçilən Buğu Xan dörd qardaşı ilə birlikdə ağac və ya torpaq üzərinə enən işıqdan doğulmuşdur. Türklüyün özündən doğan şamanizmin cənnət deyə anlatdığı əbədi səadət ölkəsi də işıq aləmidir. İşığın müqəddəsliyi “işıq haqqı” andının haradan doğulduğu aydındır. Işıq müqəddəsdir. Biz işıqdan doğulmuşuq. Işıq, sənə üz tutmağa utanıram,

İşıq, işıq,

Qorxuram ki, bir gün gələ

Göydən enib soruşasan -

Səni necə yaratmışıq

işıq, işıq

AĞAC. Xalqımızın insanın yaranması haqqında təsəvvürünə görə, Tanrı insandan qabaq 9 budaqlı bir ağac yaratmış, ilk insan övladını bu ağac koğuşunda dünyaya gətirmiş və ağac kölgəsinə sığınmaq düşüncəsini onlara ilk bilgi olaraq vermişdir. Qədim Oğuz dastanlarında Oğuzun Göy, Dağ, Dəniz adlı oğullarını dünyaya gətirən (Oğuzun iki qadını) müqəddəs ağac koğuşunda yaradılmışdır. Bu cür təsəvvürlər Uyğur dastanlarında da özünü göstərir. Buradan görünür ki, Ağac xalqımızın ilkin yaradılış inamı ilə çox bağlıdır. Xalq elə buna görə də Ağacı müqəddəs sayır, yaşıl ağaca sevgi bəsləyir. Hətta bu sevgi islamiyyətdən sonra yazıya alınmış dastanlarımızda (Dədə Qorqud) belə özünü qoruyub saxlayır. Çox qəribədir ki, ta qədimdən insan dünyaya gələndən ağac beşikdə laylalarla ovunur, böyüyür, son mənzilə gedəndə ağac tabutda ağı ilə yola salınır.

İlk gəlişim - ağac beşik,

Son gedişim ağac tabut,

Nə anladır bu boş yüyrək

O ac tabut?

Öləndə də mənnən birgə səsin gəlir,

Gəlir gordan.

Bu doğmalıq belə hardan,

Canım ağac, gözüm ağac?

Belə anlaşılır ki, bu doğmalıq ilkin yaranışımızda ağacın rolu ilə bağlıdır.

(BOZ) QURD. Hələ lap uşaqlıqdan doğmalarımın dilindən “Qurddan olan qurd olar”, “Qurd kimi qoçaqdır”, “Qurd ürəyi yeyib”, “Qurdla qiyamətə qalacaqsan”, “Qurd üzü mübarəkdir” kəlmələrini eşidəndə qəribə fikirlər gəlib ağlıma. Axı qurdun ürəyini yeməzlər. Axı elə qurd da başqa heyvanlar kimi çox yaşamır. Bəs onda qurdla qiyamətə qalmaq nə deməkdi? Bəs onda niyə bir vaxt ürəyimdə birdən-birə bu misralar doğulmuşdu:

Görklü Tanrım, bir yurd olum,

Doğma olsun sağım, solum.

Dönüb axır Boz Qurd olum,

Qalım qiyam-qiyamətə.

BU dünyada səbəbsiz bir şey varmı? Özünün körpəlik çağlarında totem dövrünü yaşayan xalqımız islamiyyətdən sonra da “üstündə Əzrayıl tükü var” deyə anılan qurdu (Boz Qurd) müqəddəs saymış, ona tapınmış və inanmışdır. Qədim türklər bu cəsur heyvana ən əvvəl Tanrı demiş, daha sonra özlərinin bir Boz Qurddan doğulduqlarına, “qurd” olduqlarına inanmışlar.

Əski türk dastanlarından tutmuş “Dədə Qorqud”a qədər bütün dastanlarımızda qurd müqəddəs sevgi ilə yad edilmiş, dastan qəhrəmanlarımız döyüş meydanlarında özlərini öyərək qurda bənzətmişlər. Hun-Oğuz dastanına görə, Oğuz Xaqanın vücudu qurda oxşayırdı. O, həmçinin öz xalqını qarşısıalınmaz yürüşlərə aparanda demişdi: “Kök börü bolsınqıl uran” (Qoy Qurd səsi bizim döyüş parolumuz olsun). Dastandan göründüyü kimi, Boz Qurdun əsas vəzifəsi türk ordularının qabağında getmək, onları qələbələrə aparmaq idi. Yenə Oğuz dastanına görə, bir səhər vaxtı Oğuz çadırına mavi və müqəddəs bir işıq düşmüş və bu işığın içindən bir Boz Qurd doğulmuş, türk ordusunun qabağına düşmüş, onu qələbələrə aparmışdır. Başqa rəvayətə görə, milli fəlakətə düçar olmuş türk millətinin sonuncu nümayəndəsi (gənc oğlan) qalmış, onu bir erkək (?) qurd bəsləmişdir. Oğlan böyüdükdən sonra dişi qurdla izdivacından bütün türklər törəmişlər. Uyğur dastanlarına görə, Tanrı bir erkək qurd şəklinə düşərək yer üzünə enmiş, türk hökmdarlarından birinin iki gözəl qızı ilə evlənmişdir. Rəvayətə görə, həmin izdivacdan türk milləti törəmişdir. Bəlkə də elə buna görədir ki, nə vaxtsa üzümü mavi işığa tutub demişəm ki, ey mavi işıq məni

Bir vaxt gündoğandan

bədöy atları

Günəşin dalınca

baş alıb gedən,

Geriyə dönməyən

ulu yurd elə.

Ver oxu, qoy çəkim

bu yayı bir də;

Döndər öz əslimə,

- məni, qurd elə,

Təzədən başlayım

hər şeyi bir də.

QADIN. Qədim türk dastanlarında (Hun, Oğuz Xaqan, Göytürk, Boz Qurd, Doqquz Oğuz, On Hun) türk cəmiyyətində qadın kişinin vəfalı, sadiq yoldaşı və ən əvvəl türk uşaqlarının anasıdır. Bu analıq vəzifəsi xalqımız arasında qadını müqəddəs mövqeyə çıxarmış, onun ilahi varlıq olmasını təsdiq etmişdir. Yaradılış dastanımıza görə, (“Tanrı Qara xan”) min illər sularla üzbəüz yalqız dayanmış Tanrı Qara xana yaratmaq ilhamı verən ucsuz bucaqsız sulardan boy verib çıxan Ağ Ana adlı qadın olmuşdur. Oğuz anası Ay Xaqan işıqlı bir varlıq idi. Oğuzun ilk qadını göydən düşən mavi və müqəddəs işıqdan doğulmuşdu. Göy türklərin yaradılış məsələsində də türkləri yox olmaqdan qurtaran gəncin anası dişi qurd idi. Elə buna görə də türk dastanlarında qadın Mavi Işıqdan, Müqəddəs Ağacdan, Boz Qurddan ayrılmayan ilahi varlıq kimi qəbul edilmişdir.

...Yenə qara donlu

dərvişlər kimi,

O görklü Tanrı

tək üz tutduğum gəl,

Bir vaxt işıq kimi

Tanrı eyləyib,

Bu gün namərd kimi

unutduğum, gəl.

Bəlkə də bunları anlayandan və qadının bugünkü vəziyyətini görəndən sonra ürəyimdə bu misra haray salıb:

Kim səni yendirdi ucalığından?..

AT. Atı gedən Koroğlunun elə bil dünyası əlindən getmişdir. Nə bərk ayaqda güvəndiyi Misri qılınc yadına düşürdü, nə də elə bil arxasında 7777 dəli var idi (axı qara quş oyunlu, Boz qurd baxışlı, qız birçəkli, alma gözlü, ceyran yerişli, kəklik səkişli Qırat əldən getmişdi). Türk dastanlarında at dastan qəhrəmanlarının vəfalı sirdaşı, arxası, sevgili qardaşıdır. At üstündə doğulub, at üstündə ölməyi şərəf bilən, atı qadın kimi, namus kimi müqəddəs sayan xalqın yaddaşında at pozulmaz bir iz qoymuş, dastanlarımızda zaman-zaman vəsf edilmiş, qardaşa bərabər tutulmuşdur. Türklərdə ata olan sevgini, qadına olan sevgi ilə müqayisə etmək olar.

Oğuz Xaqan itmiş atını tapıb gətirən dəliqanlıya az adama qismət olan bəylik vermiş, adını Karluq qoymuşdur (Karluq adını atı qarlı dağdan tapıb gətirdiyinə görə vermişdir). “Koroğlu” dastanında Koroğlunun məşhur Qıratı dastandan Koroğlu qədər məşhurdur. Bəlkə elə ona görə də bir vaxt əlçatmaz arzularımla imkansızlığım arasındakı təzaddan doğan ağrı və kədərlə pıçıldamışam:

Məni bu ağrıdan alıb getməyə

Qaraquş oyunlu boz atlar gərək...

SU. Xalq “Aydan arı sudan duru” deyib. “Su təmizlikdir”, “Su müqəddəsdir” deyib. Axırda da deyib ki, su həyatdır. Xalqımızın məşhur yardılış məsələsində Tanrıya yaratmaq ilhamı verən qadın kainatı tutan ucsuz-bucaqsız suyun dalğalarından yüksəlib çıxmışdır. Oğuz dastanında üzü su, yaxud kımız qədər gözəl olan Göy, Dağ, Dəniz adlı oğlanları doğacaq qız da Böyük gölün ortasındakı ağac koğuşunda doğulmuşdur. Buradan görünür ki, yaradılışın ilkin ünsürlərundən biri, bəlkə də birincisi müqəddəs sudur. Ləpələrin müqəddəs “Xəzər” dilində danışan Xəzər var yuxularımda. Nə vaxtsa üzümü Xəzərə tutub dərdli-dərdli pıçıldamışam:

Bu dəniz çıxıbdı maviliyindən,

Ölümlə çırpışır Xəzər anbaan;

Ləpə qollarını qoyub qoynuna

Ölür balıqları yosunlarıynan

Bu yuxularımda gördüklərimdə üz tutub hələ də ağı oxuyuram. Elə bilirəm ki, bu ağrı-acılar, bu nisgil və kədər heç vaxt tükənməyəcək. Nə yaxşı ürəyə dammalar var. Nə yaxşı hərdən ürək haray salır ki:

Baxma, ayrılıq sözünə

Yaşlar dolmasın sözünə.

Hər şey qayıdır özünə.

Dönür sonunda-sonunda.

Hərdən bu vətən torpağında bizdən sonra duracaq bürcümüz, qalamız cocuqlar əl çəkmir ki, bizə bir nağıl danış. Onda o vaxt yuxuda gördüklərimə üz tutub bir nağıl başlayıram: biri varıydı, biri yoxuydu. Bir yurd içində bir qurd varıydı...

Deyirlər ki:

Şair yuxusuna gül-çiçək girər,

Yenər yuxusuna

göydən mələklər.

Yuxumda nə gördüm?

Onun ucundan

Nə çəkdim ilahi,

bilməyəcəklər.

Düz 400 ildir ki, yuxularımda:

Üz tutmuşam qurda sarı,

Qayıdıram yurda sarı,

Çəkilməmiş dərd hasarı

Qayıt könül, haqqa tapın

-sədası eşidirəm.

Yuxularımızda gördüklərimizin ucundan nə çəkirik? Bilməyəcəklər. Dərd eləmə, dəli könül. Ustad deyir ki:

Bilməyən nə bilsin bizi,

Bilənlərə salam olsun.

Nə çəkirik?

- Bilənlərə salam olsun.

Rüstəm Behrudi

Azadlıq.- 2013.- 26 dekabr.- S.14.