“Ədalətli sultanın bir günlük ədaləti...”

Anadolu qazisi Siracəddin Urməvi

Azərbaycan elminin böyük simaları xatırlananda, Şərq peripatetizmi məktəbinin görkəmli nümayəndəsi Siracəddin Urməvinin adını çəkmədən keçmək mümkün deyil.

Siracəddin Urməvi Mahmud Əbubəkr oğlu 1198-ci ildə Cənubi Azərbaycanın Urmiya şəhərində doğulmuşdur. Onun uşaqlıq illəri burada keçsə də, təhsilini Mosulda aldığı göstərilir. Mosul həmin dövrdə Yaxın Şərqdə mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. Eyni zamanda, bu şəhər karvan yollarının üstündə yerləşdiyi üçün səyyahlar məkanı hesab olunurdu.

Urməvi Mosulda o dövrün böyük təbiətşünas, məntiqçi filosoflarından Kəmaləddin Musa İbn Yunusun (1156-1242) və başqa nüfuzlu şəxslərin yanında təhsil almışdı. O, fəlsəfə, məntiq, hüquq, tibb, riyaziyyat, astronomiya və s. elmləri mükəmməl öyrənmiş, bu sahələrin bilicisi kimi ətraf məmləkətlərdə də məşhurlaşmışdır. Bundan başqa, Azərbaycan alimi həmin dövrdə görkəmli şəxsiyyətlərlə - elm adamları və siyasi xadimlərlə yaxınlıq etmiş, dövlət və hüquq işlərinə maraq göstərmişdir.

Görkəmli filosof bir müddət Suriyada, sonra Kiçik Asiyada yaşamışdır. XIII əsrdə Rum ölkəsi (Anadolu), onun mərkəzi Konya şəhəri yenə də azadfikirlilik meyllərinin geniş meydan açdığı bir yerə çevrilmiş və dünyanın ayrı-ayrı yerlərindən müxtəlif əqidəli elm və incəsənət xadimlərini cəlb etmişdir. Belə şəxslərə Şəms Təbrizini, Bəhaəddin Vələdi, Cəlaləddin Rumini, Fəxrəddin İraqini və başqalarını göstərmək olar. Bu şəxslərlə bir dövrdə yaşayan Siracəddin Urməvi, şübhəsiz ki, onları yaxından tanımışdır.

Siracəddin Urməvi 1246-cı ildən əvvəl Konyanın, 1277-ci ildən etibarən bütün Rum ölkəsinin baş qazisi (kadi əl-küdat) vəzifəsini icra etmişdir. Bu dövrdə müsəlman Şərqində fəlsəfə, məntiq və hüquq elmlərini dərindən bilən alimlər dövlət işlərinə cəlb olunurdular.

Azərbaycanda Siracəddin Urməvi irsinin ilk tədqiqatçısı mərhum alimimiz Zakir Məmmədov olmuşdur. O, Urməvinin həyatını və bütünlükdə irsini ilk dəfə geniş şəkildə tədqiq etmişdir. Alimin bu tədqiqatları onun ayrı-ayrı məqalə və kitablarında toplanmışdır. Böyük Azərbaycan filosofu haqqında oxuculara ilk əsaslı məlumatlar da məhz Z.Məmmədovun gərgin zəhməti sayəsində çatmışdır. Yazılı mənbələrdə Siracəddin Urməvinin yaradıcı ziyalılara hörmət və qayğıyla yanaşdığı xüsusi qeyd edilir. Onun məşhur sufi şair, mövləvilik təriqətinin banisi Cəlaləddin Rumiyə (1207-1273) münasibətindən ətraflı söhbət açılır. Təbrizli Şəmsəddin Əflakinin “Ariflərin fəzilətləri” (“Mənaqib əl-Arifin”) kitabında Mövlanə böyük mənsəb sahibi olan filosofun dostlarından biri kimi göstərilir. Qaynaqlarda yazılır ki, Konyada baş qazi işləyən Siracəddin Urməvi geniş biliyinə, fövqəladə zəkasına və yüksək mənəviyyatına görə Cəlaləddin Rumiyə hədsiz rəğbət bəsləmiş, onun azad fikirlərinə qarşı çıxanlara haqq qazandırmamışdır. Əksinə, böyük nüfuza və ixtiyara malik alim həmişə Mövlananı qaragüruhdan qorumuşdur.

Urməvi Cəlaləddin Ruminin əleyhdarlarının fitnələrini boşa çıxarmış, onların qərəzli şikayətlərinə baş qoşmamışdır. Aralarındakı böyük rəğbətin ifadəsi olaraq Cəlaləddin Rumi öləndə onun dəfn mərasimini ölkənin baş qazisi Siracəddin Urməvi aparmışdır.

Görkəmli filosofun dəyərli əsərləri

Yaşadığı dövrün alim və mütəfəkkirləri Urməvinin elmi və müəllimlik fəaliyyətini yüksək dəyərləndirmişlər. XIII əsrin türk tarixçisi Ibn Bibi 1282-1285 illərdə Səlcuq sülaləsinin tarixinə dair qələmə aldığı “Ali işlərə dair Əlaəddin əmrləri” kitabında Azərbaycan filosofu barədə heyranlıqla danışır: “Qazilər qazisi, alimlər padşahı, imamlar sultanı, xalqa nümunə... Dünya dairələrində, ruzigar meydanlarında əvvəlki alimlərdən, fəzilətli filosoflardan birinciliyi (qəsəb əs-səbəq) onun alması heç kəsdə fikir ayrılığı doğurmamışdır. O, elmlərin bütün sahələrində, xüsusən dinin və hüququn əsaslarında, məntiqdə, qanunşünaslıqda və mühakimə yürütməkdə ruzigarın parlaq siması, əsrin nadir şəxsiyyətidir”.

İbn əl-Ibri “Dövlətlərin müxtəsər tarixi” kitabında Siracəddin Urməvini Fəxrəddin Razinin şagirdi, məntiq və fəlsəfəyə dair sanballı əsərlərin müəllifi, Konyanın baş qazisi kimi yad etmişdir. Əhməd Taşköprizadə “Elmlərin mövzuları” ensiklopediyasında məntiq elmindən bəhs edərkən Farabi və Ibn Sinanın əsərlərindən sonra Siracəddin Urməvinin kitablarını bu sahədə dəyərli vəsait saymışdır.

Siracəddin Urməvinin elmi yaradıcılığını tədqiq edərkən, istinad edilən mühüm mənbə XVII əsr türk alimi Hacı Xəlifənin “Kitabların və fənlərin adlarının açıqlanması” əsəridir. Ərəb dilində yazılmış traktatların biblioqrafiyasına həsr olunmuş bu mənbədə Siracəddin Urməvinin məntiq və fəlsəfəyə dair “Nurların doğuşları” kitabının elmi dəyəri və alimlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilməsi göstərilir: “O, görkəmli alimlərin əhəmiyyət verdikləri, tədqiq və tədrisi ilə maraqlandıqları, qaranlıq yerlərini aydınlaşdırmış olduqları bir kitabdır”.

Yazılı mənbələrdə Siracəddin Urməvinin aşağıdakı əsərlərinin adı çəkilir: “Məntiqə və fəlsəfəyə dair Nurların doğuşları”, “Hikmət incəlikləri”, “Haqqın bəyanı”, “Metodlar”, “Ziddiyyətin misallarına dair traktat”, “Dialektikaya dair traktatlar”, “Həkimanə sözlərin islahı”, “Təhsil”, “Suallar” və başqaları.

Görkəmli filosofun kitabları içərisində ən geniş şöhrət tapan “Nurların doğuşları” əsəridir. Bu kitaba, xüsusən onun məntiq hissəsinə onlarla şərh və haşiyə yazılmışdır. “Nurların doğuşları” əsərinin məntiq hissəsinin Qahirədə Xədiviyyə kitabxanasında saxlanılan əlyazması Siracəddin Urməvinin sağlığında - 1278-ci il iyulun əvvəlində Konya şəhərində xəttat İsmayıl ibn Xəlil tərəfindən köçürülüb tamamlanmışdır. Azərbaycan filosofunun bu kitabının həmin hissəsi Qütbəddin Razinin (1291-1365) ona yazdığı şərh ilə birlikdə Təbrizdə, İstanbulda və Tehranda müxtəlif illərdə çap edilmişdir.

Siracəddin Urməvinin “Nurların doğuşları” kitabına özünün yazdığı təfsirin - “Nurların doğuşları”nı işıqlandırmalar" traktatının Qahirədə saxlanılan nüsxəsini Əbu Abdulla Əhməd Mikayıl oğlu Təbrizi 1278-ci il 10 oktyabrında köçürüb qurtarmışdır. Xəttat əmək haqqının Siracəddin Urməvi tərəfindən ödənildiyini qeyd etmişdir.

Filosofun digər böyük əsəri “Hikmət incəlikləri” kitabının dibaçəsində deyildiyi kimi, müəllif onu 1257-ci ildə yazıb qurtarmışdır. Əsər 1972-ci ildə Tehranda çapdan çıxmışdır. Onun “Haqqın bəyanı” traktatının 1587-ci ildə köçürülmüş nüsxəsi İranda Astanqüds kitabxanasında saxlanılır.

Siracəddin Urməvi Ibn Sinanın və Əfzələddin Xunəcinin fəlsəfəyə dair, Əbuhamid Qəzalinin və Fəxrəddin Razinin hüquqa dair kitablarına dəyərli şərhlər yazmışdır.

Urməvinin ibrətamiz fəlsəfəsi

Urməvi Şərq peripatetizmi mövqeyindən çıxış edərək varlığın müxtəlif qisimlərinin şərhini vermişdir. Filosof “varlığı”, ilk növbədə, onun ziddi olan “yoxluq” anlayışı ilə qarşılıqlı götürmüşdür. O yazır: “Mövcud olan hər şey bir səbəbin nəticəsidir. Həmin səbəb də digər bir səbəblə nəticələnir. Bu, sonsuz davam edir”.

Siracəddin Urməvi “Nurların doğuşları” kitabında hərəkət, məkan və zaman kateqoriyalarından hər birinin izahına xüsusi fəsil ayırmışdır. O, hərəkət haqqında danışarkən yalnız Şərq alimlərinin deyil, habelə qədim filosofların, o cümlədən Zenon, Platon, Aristotel və başqalarının müvafiq fikirlərini gözdən keçirmiş, ən çox isə Birinci müəllimə əsaslanmışdır. Öz sələfləri kimi Siracəddin Urməvi hərəkətin on kateqoriyadan dördünə - kəmiyyət, keyfiyyət, məkan və vəziyyətə görə baş verdiyini yazırdı.

Böyük filosofun məntiqi Aristotelin və onun Şərqdəki davamçılarının təliminə əsaslanır. İdraki əhəmiyyət daşıyan məntiqin əsas qayəsi həqiqətə çatmaqdır. Filosof məlum biliklərə istinadən yeni biliklərə çatmağı mümkün saymışdır. Buradan yeni biliyin əldə edilməsində məntiqin vəzifəsi meydana çıxır: “Məlumlardan məchullara keçmək yollarını və onların şərtlərini öyrədən bir qanuna ehtiyac duyulur. Belə olduqda fikirdə yalnız nadir hallarda səhv baş verə bilər. Bu qanun məntiqdir”.

Siracəddin Urməvi insanlar arasındakı münasibətdə ədaləti hər şeydən, hətta şəriətin mühüm tərkib hissəsi sayılan, hər bir mömin bəndənin yerinə yetirəcəyi zəruri vəzifələri ifadə edən ibadətdən üstün tutmuşdur. Filosof: “Ədalətli sultanın bir günlük ədaləti altmış ilin ibadətindən yaxşıdır” kəlamını dönə-dönə işlətmişdir.

O, bir hüquqşünas alim və dövlət xadimi kimi ədalətin hüquq bərabərliyinə əsaslanmasına daha çox diqqət yetirmişdir. Alim yazırdı: “Beləliklə, ədalət odur ki, rəiyyəti bir-biri ilə hüquqca bərabər edir və özlərini də rəiyyətlə hüquqca bərabər tuturlar”.

Siracəddin Urməvi 1283-cü ildə Konyada vəfat etmiş, orada Müsəlla qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azərbaycan.- 2013.- 22 fevral.- S.14.