Azərbaycanlı filosof Məhəmməd Naxçıvani

Hülakilər sarayında katib

Azərbaycanın elm tarixində silinməz izləri olan məşhur mütəfəkkirlərdən biri də Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvanidir. XIII əsrin sonu XIV əsrin əvvəllərində yaşamış məşhur tarixçi, dilçi alim, filosof Məhəmməd Naxçıvani öz dövrünə görə gözəl təhsil almış şəxslərdən sayılırdı. O, Azərbaycan, fars və ərəb dillərini mükəmməl səviyyədə bilirdi.

Yazdığı bir neçə əsər onu xalq arasında məşhurlaşdıqdan sonra alimi Təbrizə, Elxanilərin sarayına dəvət edirlər. O, 14-cü əsrin 20-ci illərində burada Hülakilər sarayında uzun müddət katib(münşi) vəzifəsində maliyyə məsələlərinə baxır. Naxçıvaninin (təqribən 1293-1376) alim kimi nüfuzunu və böyük xidmətlərini nəzərə alaraq, ona “Şəms-i Münşi ən-Naxçıvani” (Naxçıvandan olan münşilərin günəşi) ləqəbi verilmişdir.

O, sarayda tarixçi alim Fəzlullah Rəşid əd-Dinin oğlu Qiyas əd-Din Rəşidi ilə dost olur. 1327-1328-ci ildə yazdığı “Sihahül-fürs” lüğətini də ona ithaf edir.

Alim bu fars dilinin izahlı lüğətini tərtib etdikdən sonra Qiyas əd-Dinin tövsiyəsi ilə Əbu Səid xüsusi fərmanla Məhəmməd Naxçıvaniyə Elxanilər dövlətinin quruluşunu və idarəçilik sistemini təsvir edən əsər yazmasını tapşırır. Bu sifariş çox ciddi iş idi və xeyli zaman aldığına görə, nə Əbu Səid, nə də Qiyas əd-Din Rəşidi bu əsərin bitməsini görə bilmir. Naxçıvani bu əsəri 1360-cı ildə bitirir. Amma alınan nəticələr onu qane etmədiyindən və müəyyən qədər də ölkədəki siyasi vəziyyət dəyişdiyindən, daha 6 il əsəri redaktə edir və üzərində işləyir.

O, ən nəhayət, 1366-cı il aprelin 6-da həmin iri həcmli əsərini tamamlayaraq, onu “Dəstur əl-katib fi təyin əl məratib” (“Dərəcələrin müəyyənləşdirilməsində katiblər üçün vəsait”) adlandırır. Əsəri Elxanilərdən sonra Azərbaycanda hakimiyyətə gəlmiş və Təbrizi bu yeni dövlətin paytaxtı kimi saxlamış Cəlairilər sülaləsindən olan Şeyx Üveysə həsr edir.

İki hissədən ibarət bu əsərdə rəsmi dövlət sənədlərinin nümunələri verilmişdir. Amma bu sənədlər, sadəcə, nümunə xarakteri daşımayıb, dövrün ictimai-iqtisadi, siyasi, mədəni və dini həyatı barədə çoxlu real faktlarını əks etdirir. Müəllif dövrün idarə sistemində mövcud olmuş vəzifələrə təyinatları şərh edərkən nümunə kimi faktiki sənədləri misal göstərmişdir. Burada real tarixi şəxsiyyətlər və yer adları xatırlanır. Əsərdə 100-dən artıq tarixi termin, istilah verilir və onların bir çoxu müəllif tərəfindən açıqlanır.

“Siyasətnamə”yə bərabər əsər

Bu əsər orta əsrlərin elm və dövlət xadimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirmiş və bu da Məhəmməd Naxçıvaniyə böyük şöhrət gətirmişdir. Zaman keçdikcə belə əsərlər yaranmadığı və müharibələrdə bir çox dövlət arxivləri məhv olduğu üçün, əsərin dəyəri də artmışdır. Bütün dünyada məşhur olan siyasətçi və islahatçı alimlər bu əsəri Nizam əl-Mülkün “Siyasətnamə”sinə və Rəşid əd-Dinin “Came ət-Təvarix”nə bərabər tuturlar.

Nüfuzlu alim və dövrünün tanınmış şəxsiyyətlərindən olan Məhəmməd Naxçıvaninin həmin vəsaiti Elxanilər dövründə Azərbaycan dövlət quruluşu və ictimai-siyasi həyatının müxtəlif sahələrini əks etdirən nadir ensiklopedik əsərdir. “Burada vergi qoyulmasının iqtisadi-hüquqi normaları, torpaq üzərində və digər mülkiyyət məsələləri, məhkəmə və pul dövriyyəsinin müxtəlif problemləri öz əksini tapıb. Bundan başqa, əsərdə din, dinlə dövlətin qarşılıqlı münasibətləri, fəlsəfə və cərəyanlar, mədəniyyət, ticarət, sənətkarlıq və incəsənət, hətta xəttatlıq alətlərindən istifadə məsələlərinə dair suallara da cavab tapmaq mümkündür”(Vikipedia).

Bu dəyərli kitab bir çox dillərə tərcümə edilmiş və nəşr olunmuşdur. Dünya kitabxanalarında əsərin 6 əlyazma nüsxəsi mövcuddur. Əsərin elmi-tənqidi mətni akademik Ə.Ə.Əlizadə tərəfindən hazırlanmış və 1964-1976-cı illərdə Moskvada 2 cilddə (3 kitabda) çap olunmuşdur. Əsərin Bakı nəşrini də Naxçıvaninin tədqiq və təbliği üçün böyük əmək sərf etmiş Ə.Əlizadə hazırlamışdır. Alim ona geniş şərh də vermişdir.

Alimin hazırladığı “Sihahül-fürs” lüğəti

Məhəmməd Naxçıvaninin tam ədəbi irsi haqqında məlumat yoxdur. Amma alimin elmi irsindən günümüzədək çatan ikinci əsəri - fars dilinin izahlı lüğəti olan “Sihahül-fürs” də əvvəl bəhs etdiyimiz əsərindən az əhəmiyyət kəsb etmir. Naxçıvaninin 1328-ci ildə başa çatdırdığı bu əsəri fars dilində işlədilən 2300 sözün, ibarənin izahına həsr olunmuş lüğətdir. Əsər müəllifin müqəddiməsindən (dibaçə), 25 bab və 431 fəsildən ibarətdir. Bu lüğətin tərtibində sələflərinin təcrübəsindən istifadə edən müəllif fars sözlərinin izahı zamanı bir çox dillərdən, o cümlədən Azərbaycan və türk dili materiallarından faydalanmışdır. Tarix üçün maraqlı materiallar verən lüğətdə Azərbaycan əhalisinin həyat tərzini əks etdirən etnoqrafik materiallar var. Eyni zamanda, burada bir çox söz ustalarının, eləcə də alimin atası Hinduşah Naxçıvaninin şeirlərindən parçalar verilir. Tədqiqatçı alim yeri gəldikcə fars dilinin leksikologiyası və fonetikasından bəhs edir. Qədim tarixi olan əsər sonrakı dövrlərdə lüğət tərtibçiləri üçün dəyərli mənbə rolunu oynamışdır. Lüğətin 4 əlyazma nüsxəsi məlumdur. O, 1962-ci ildə Tehranda Ə.Taəti tərəfindən nəşr olunmuşdur.

Təəssüf ki, həmin lüğət son vaxtlara qədər tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmışdır. Artıq indi lüğətin müəllifliyi ilə əlaqədar mübahisələr həll olunmuş və onun fars leksikoqrafiyası tarixindəki əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirirlər. Bu lüğət də bir çox araşdırıcıların o nəticəsini əsaslandırmışdır ki, XI-XIII əsrlər ərzində fars dilçiliyi sahəsində aparıcı rol Azərbaycan türklərinə məxsus olmuşdur.

Belə ki, müasir tədqiqatçılar həm orijinallığına, həm həcminə, həm də materialın əhatə dairəsinə görə Naxçıvaninin bu əsərini Qətran Təbrizinin izahlı lüğəti ilə müqayisə edirlər.

Alimin hazırladığı lüğətdə fars dilinin fonetika, qrammatika və toponimikasına dair geniş məlumat əldə etmək mümkündür. Burada həmçinin elə şairlərdən nümunələr gətirilir ki, onların adlarına orta əsrlərin salnamə və müntəxabatlarında çətin rast gəlinə bilər.

Məhəmməd Naxçıvaninin əlyazmaları dünyanın bir çox kitabxanalarında saxlanılır. Onların tədqiq olunmasına Avropa və şərqin tanınmış alimləri çox sayda əsərlər həsr etmişlər.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 23 fevral.- S.14.