Gözəl
xanəndə və ustad tarzən
Malıbəyli Həmid
Bülbül səsli arabaçı
oğlan
Musiqi xəzinəmizin zənginləşməsində
böyük xidmətləri olan sənətkarlardan biri də
məşhur xanəndə və tarzən Malıbəyli Həmid
olub. Həmid İmamqulu oğlu Qurbanov 1869-cu ildə
Şuşa yaxınlığındakı Malıbəyli kəndində
anadan olmuşdur. Səfalı, gözəl mənzərəli
bu kənd Qarabağın ən böyük kəndlərindən
hesab olunur.
Malıbəyli
kənd əhalisinin əksəriyyəti kimi Həmidin
atası və babası da o zaman arabaçılıqla məşğul
olmuşdular. Həmid də atası kimi Yevlax-Şuşa
arasında tacirlərin mallarını daşımaqla
dolanırdı. Bir xoş təsadüf Həmidi musiqi aləminə
gətirib çıxarır.
Məşhur
musiqişünas Firudin Şuşinski “Azərbaycan xalq
musiqiçiləri” kitabında bu barədə belə
yazır: “Günortadan bir qədər keçmiş ”Merdinli məhəlləsi"ndə
Sadıqcanın evində gözəl bir məclis
qurulmuşdu. Geniş, işıqlı və rahat qonaq
salonunda canlanma vardı. Buraya adlı-sanlı musiqiçilər,
xanəndələr toplaşmışdı. Sadıqcanın
məclisində xanəndələrdən Məşədi
İsi, Hacı Hüsü, Şahnaz Abbas, Dəli
İsmayıl, Əbdülbaqi(Bulbülcan) və Cabbar
Qaryağdı oğlu da əyləşmişdilər. Bir qədər
sonra gənc arabaçı da gəlib çıxdı.
Sadıqcan arabaçını mehribanlıqla qəbul edib
qonaqlara təqdim etdi. Nahardan sonra məclisdəkilərə
armudu stəkanlarda pürrəng çay verildi. Bu zaman Sadıqcan
“sehrli tar”ını döşünə basıb məclisdə
əyləşən xanəndələri bir-bir oxutdu.
Hacı Hüsünün gözəl səsi, Əbdülbaqinin
coşğun və sürəkli zəngulələri,
Sadıqcanın əzəmətli çalğısı rəis
qonağı heyrətə salmışdı. Məşhur
xanəndələr oxuduqdan sonra Sadıqcan arabaçıya
dedi:
- Oğlum,
növbə sənindir. Bizim üçün bir şey oxu.
Bu sözləri
eşidən gənc arabaçı özünü
itirmişdi. O, məclisdə əyləşən xanəndələrin
adlarını çox eşitmiş, onların bir neçəsini
Malıbəyli kəndində məclislərdə, toylarda
dinləmişdi. Usta xanəndələrin yanında
oxumağı arabaçı ağlına
sığışdıra bilmirdi. Necə oxusun? Məgər
onların yanında oxumaq asandır?
Sadıqcan
qonağın çəkindiyini hiss edib mehribanlıqla dedi:
-
Bacıoğlu, hamımız sənin səsinə qulaq asmaq
istəyirik, çəkinmə, oxu.
Sadıqcanın
sözləri arabaçı gənci ürəkləndirdi,
o, “Segah”dan başqa bir şey bilmədiyini söylədi.
Sadıqcan tarı “Segah” üstündə köklədi.
Arabaçı gəncin oxuduğu “Segah” məclisdəkilərə
xoş gəldi, onu yer-yerdən alqışladılar. Məşədi İsi dedi:
- Bala, sən gəl bu arabaçılığı
burax getsin, xanəndəlik sənətini
özünə peşə
et, gözəl səsin
var, hayıfdır, Şuşaya gəl, bizim “Xanəndələr məclisi”ndə muğamatdan
dərs al.
Sadıqcanın və Məşədi
İsinin xanəndəliyə
təhrik etdiyi bu gənc sonralar
Azərbaycanda məşhur
xanəndə və görkəmli tarzən kimi tanınan Malıbəyli Həmid idi...".
“Xanəndələr məclisi”ndə
Malıbəyli Həmid Sadıqcanın evindəki
qonaqlıqdan sonra Hacı Hüsünün təşkil etdiyi “Xanəndələr məclisi”nə
daxil olur. O, burada məşhur sənətkarlardan, xüsusilə
Hacı Hüsü və Məşədi İsidən klassik şərq və Azərbaycan muğamlarını
öyrənir. Çox
incə məlahətli
səsi olan Həmid xanəndəlik sənəti ilə yanaşı eyni zamanda tar çalmağı
da öyrənirdi. Onun ilk tar müəllimi Sadıqcan olmuşdur. Həmid tezliklə Şuşa məclislərində
xanəndə kimi tanındı. O, Şuşada
ilk dəfə Nəcəfqulu
ağanın məclisində
Hacı Hüsü, Məşədi İsi və Sadıqcanla birlikdə çıxış
etmişdir.
“Atam mənə söyləyirdi ki, Nəcəfqulu ağanın
qonaqlığında Həmid
elə bir ”Rast" oxudu ki, hamı heyran
qaldı. Hacı Hüsü dedi ki, gələcəyin oxuyanı bu Malıbəyli balası olacaq". Bu məclisdən
sonra Həmidi tez-tez xalq şənliklərinə
dəvət edirlər.
Malıbəyli Həmid
bir çox illər toy şənliklərində
və xalq məclislərində məşhur
tarzənlərdən Cavadbəy
Xənəzəyski, Məşədi
Zeynal, Məşədi
Cəmil Əmirov və Qurban Pirimov ilə çalıb oxumuşdur..."
(Xan Şuşinski).
Malıbəyli Həmid qüdrətli xanəndə,
eyni zamanda gözəl tarzən və istedadlı aktyor olmuşdur. O vaxtlardan qalan afişa və proqramlardan məlum olur ki, xanəndə
bir neçə tamaşada iştirak etmiş və opera artisti kimi də
şöhrət qazanmışdı.
1913-cü il avqust ayının 7-də o, Üzeyir
bəy Hacıbəyovun
Şuşa səhnəsində
tamaşaya qoyulmuş
“Leyli və Məcnun” operasında baş rolların birini oynamış, sənət yoldaşları
Əbülfət Vəli,
Hüseynqulu Sarabski, Zabul Qasım, Xanlıq Şükür,
Məşədi Cəmil
Əmirov və başqaları ilə birlikdə yüksək səviyyədə çıxış
edərək tamaşaçıların
rəğbətini qazanmışdı.
Bundan başqa, o, Məşədi Cəmil Əmirovun Şuşada, Gəncədə, Tiflisdə
dəfələrlə səhnədə
oynanılmış “Seyfəl-mülk”
operasında da əsas rollardan birini ifa etmişdi.
Malıbəyli Həmid xalq şənliklərində,
məclislərində çox
vaxt özü çalıb, həm də oxuyardı. Görkəmli xanəndə
Seyid Şuşinski öz xatirələrinin birində bu barədə yazır: “Mən Həmid ilə üç dəfə məclisdə
çıxış etmişəm.
Onun çalğısına
söz yox idi.
Həmiddə gözəl xallar, guşələr və çox şirin barmaqlar vardı. O, xanəndəni
elə ustalıqla müşayiət edirdi ki, müğənni onun çalğısından
həzz alırdı".
O, bütün muğamları
tarda ustalıqla ifa etsə də,
əslində əsl xanəndə idi. Onun xüsusi bir zövqlə oxuduğu “Rast” və “Segah” muğamları təkcə
Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda böyük maraqla dinlənilmişdi. Malıbəyli
Həmid “Segah”ı şirin bir üslubda və yanıqlı oxuması ilə o dövrün xanəndələrindən fərqlənirdi.
O, “Yetim Segah”ı və “Orta Segah”ı
daha gözəl, özünəməxsus orijinal
bir şəkildə ifa edərmiş.
40 il Azərbaycan
musiqisinin xidmətində
F.Şuşinski yazır: “Belə nəql edirlər ki, Həmid ”Orta Segah" oxuyanda dəstgahı tarın sarı simlərində “Müxalif” hissəsindən
başlayır, bir qədər gəzişdikdən
sonra muğamın “Hasar” şöbəsinə
keçirdi. O, “Hasar” üstündə elə nəfəslər, zərif
xallar, həzin guşələr vurardı
ki, hamı onu məftunluqla dinlərdi. “Müxalif”dən
“Hasar”a keçmək
Həmidin “Segah” muğamına gətirdiyi
yenilik idi. Buna xanəndələr arasında
“Həmid Segah”ı deyərdilər. O, eyni zamanda “Rast” ifaçısı kimi daha məşhur idi...".
Malıbəyli Həmid XX əsrin əvvəllərində
ailəsi ilə birlikdə Gəncə şəhərinə köçür.
Burada Məşədi Cəmil Əmirovla yaxından tanış olur və onlar
uzun müddət əməkdaşlıq edirlər.
Məşədi Cəmil
tar çalmaqda Həmidin
ən yaxşı müşayiətçisi idi.
Maraqlı burasıdır
ki, Məşədi Cəmilin oxumaq tərzinə daha yaxın bələd olan Malıbəyli Həmid də Məşədi Cəmili
tarda müşayiət
etmişdir. Hər iki istedadlı sənətkar Gəncə,
Şəmkir, Qazax və Tiflis şəhərlərində
və onların ətraf rayonlarında toy və məclislərdə
birlikdə çıxış
etmişlər.
Həmin vaxtlar görkəmli
xanəndə kimi məşhur olan Malıbəyli Həmid dəfələrlə İranın
Rəşt, Ənzəli
şəhərlərinə dəvət olunmuşdur. Malıbəyli Həmid qardaşı Əsgər
Qurbanov və kamançaçı Böyükkişi
Əliyevlə də birlikdə bir çox illər çalıb-oxumuşdur.
Malıbəyli Həmid ömrünün 40 ilini Azərbaycan milli musiqi mədəniyyətinin
inkişafına həsr
etmişdir. “Qrammafon” şirkətinin dəvəti
ilə Malıbəyli
Həmid 1910-cu ildə
Riqa şəhərinə
getmiş və səsini vala yazdırmışdır. O, “Şur”,
“Rast”, “Yetim Segah”, “Humayun” və bir çox
təsnifləri və
el mahnılarını oxumuşdur.
Tarı Malıbəyli
Həmidin özü çalmışdı. Xanəndənin
qardaşı Əsgər
Qurbanov da bir neçə muğamı onun müşayiəti ilə
oxumuşdur.
Yaradıcılığının ən səmərəli
vaxtında Malıbəyli
Həmidin səsi batmış, lakin o ruhdan düşməmiş
və tar çalmaqla
ciddi məşğul
olmağa başlamışdır.
Qarabağ məclislərində,
Gəncə toylarında
və Tiflis şəhərində
verilən konsertlərdə
Malıbəyli Həmid
Keçəçi oğlu
Məhəmmədi, Zabul
Qasımı, Musa Şuşinskini,
İslam Abdullayevi, Məşədi Məmməd
Fərzəliyevi, Məmmədqulu
Şuşinskini, Bülbülü
tarda müşayiət
etmişdir. Malıbəyli
Həmid xalq arasında “gözəl tarzən” kimi də məşhurlaşmışdır.
Malıbəyli Həmid 1922-ci il mart ayının 22-də
Ağdamda vəfat etmişdir.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə
Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə
çap edilir
Azadlıq.- 2013.- 24-25 fevral.- S.14.