“Bu dünyada yarı görməyən Dilqəm...”

Aşıq Yəhya Dilqəm...

Aşıq şeirinin görkəmli nümayəndələri sırasında Aşıq Yəhya Dilqəmin də xüsusi yeri var. Onun adı gələndə, şübhəsiz ki, hər kəsin xəyalından ilkin olaraq “Dilqəmi” saz havası keçir. Həyatı maraqlı rəvayət və hekayətlərlə zəngin olan aşığın ömür yolu haqqında günümüzə ağızdan-ağıza əfsanələşmiş məlumatlar gəlib çatıb.

Tədqiqatçıların araşdırmalarına görə, Aşıq Yəhya Dilqəm XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində Şəmkir rayonunun Dəllər Cırdaxan kəndində dünyaya gəlib. Aşıq haqqında ən maraqlı məlumatları filologiya elmləri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının araşdırmalarından əldə etmək olar. Onun yazdığına görə, Yəhya bəy Dilqəmin nəsli əvvəl Kür çayına çox yaxın Qaranüy adlanan yerdə məskunlaşmışdır. Həmin yerdə bir bulaq indi Dilqəmin adını yaşadır. Həmin yerin sakinləri sonralar köçüb həmin indiki Dəllər-Cırdaxan kəndində məskunlaşmışlar. Alim hesab edir ki, Yəhya bəyin bir zamanlar Moskvada təhsil alması, Dilqəmə məxsus torpaq sahələrinin əldən çıxması haqqında “Dağlar” şeirini yazması deyilənlərə əyani sübutdur. Yaradıcılığında acı bir nisgil yaşayan aşığın öz əmisi qızına aşiq olduğu, lakin onunla evlənə bilməməsi şeirlərində öz dərin izini buraxıb.

Ümumi olaraq, özündən sonra qalan ədəbi irsi, həyatından alındığı söylənən “Dilqəm” dastanı aşıq haqqında müəyyən məlumatlar verir. Tədqiqatlar göstərir ki, yaradıcılığa çox erkən başlayan aşıq həm sazı, həm də sözü ilə xalqın ürəyinə yol tapıb. Xalq şeri üslubunda yazıb yaradan aşığın saz havaları da xalq tərəfindən çox sevilib. Buna nümunə olaraq, ən gözəl saz havası “Dilqəmi”ni göstərmək olar.

S.P.Pirsultanlı araşdırmalarında göstərir ki, Yəhya bəy Dilqəm Dəllər-Cırdaxandan Tovuzun Çeşməli kəndinə gedir və Güvəndikli şair Əhmədlə dost olur. Onların eyni dövrdə yaranmış “Dağlar” şeirləri aşıqların dilinin əzbəridir.

Ziynəti nərgizdən, tər bənövşədən,

Al-yaşıl geyinib şad olan dağlar.

Ruhu təzələyir gülab suları,

Dəhanda ləzzəti dad olan dağlar.

Sonralar Güvəndikli Əhməd düşmənlər tərəfindən öldürülmüş, onun nişanlısı Yamən xanım pusquda dayanaraq, Əhmədin qatillərini məhv etmişdir. Əhmədin anası Yəhya bəy Dilqəmi məcbur etmişdir ki, “Güvəndikli Əhməd və Yamən xanım” adlı bir dastan yaratsın. Azərbaycanda “Güvəndikli Əhməd və Yamən xanım” adlı dastanla bağlı yaranmış “Əhmədi-Kərəm” havası mövcuddur.

Aşığın xalq arasında dolaşan şeirləri sadəliyinə, diləyatımlılığına və gözəlliyinə görə hər zaman sevilmişdir.

Az bilirsən camalının qədrini,

Görsə hilal eylər ayın bədrini,

Necə deyim, o zülfünün ətrini,

Nə bənövşə, nə reyhanda görmüşəm.

Aşığın adını yaşadan “Dilqəm” dastanı

Yəhya bəy Dilqəmin adı ilə bağlı olan “Dilqəm” dastanı bu gün də aşıqların dilindən düşmür. Tədqiqatçıların çoxu hesab edir ki, bu dastanda aşığın həyatı ilə bağlı epizodlar, real hadisələr əksini tapmışdır. Bu baxımdan da, dastan olmuş əhvalatların təsviri baxımından maraqlıdır. Onun saf eşqinə qarşı əmisi qızının vəfasızlığı və Dilqəmin ömrünün sonuna qədər onu unuda bilməməsi dastanın ana xəttini təşkil edir.

Folklorçu alim Hümmət Əlizadəyə və folklorşünas Əhliman Axundova görə, Dilqəm və Dostuxanım Ocaqlı nəslindəndir, həm də əmioğlu-əmiqızıdır. Hər iki alimin fikrinə görə, Dostuxanımı əmisi oğlu Bağır bəy də sevir. Çox sevdiyi qıza qovuşmayan aşıq ölənə kimi bu kədəri qəlbindən silib ata bilməmişdir.

O qızılgülləri dərməyən Dilqəm,

Dərib pünhan yerə sərməyən Dilqəm.

Bu dünyada yarı görməyən Dilqəm,

Yarəb o dünyada görüşərmola.

Yəhya bəyin “Dilqəmi” saz havasını yaratması da yeri-göyü ağladan bu kədərin təsirindən olmuşdur.

Mərhum tədqiqatçı Salman Mümtazın məqaləsindən Aşıq Dilqəmin nəsil-kökünün M.P.Vaqiflə bağlı olduğu aşkara çıxmışdır. Onun məqaləsində Yəhya bəy Dilqəmin Vaqifin qızı Pəri-Soltanın oğlu olduğu yazılır.

Araşdırmalarını dərinləşdirən Salman Mümtaz buna sübut olaraq daha bir faktı üzə çıxarır: “Hicri 1257-ci ildə (miladi 1840-cı ildə) Kazım Ağa Salik bu nöqtəni Yəhya bəyin qəbir daşına yazmış olduğu maddeyi-tarixi ilə aydınlaşdırmışdır. Bu məzarın sahibi Yəhya bəy rövşən zəmir, şairi-konüsüxən, hüsnü kəlami binəzir ol Vidadi xəstənin fərzəndinin fərzəndidir”.

Yəhya bəydən yadigar “Dilqəmi”...

Aşıq Dilqəmin Moskvada təhsil aldığı, rus qızı Nataşa ilə sevgi macərası yaşadığı, Nataşanın knyaz atasının qızının Yəhya bəyə ərə getməsinə icazə verməməsi də həqiqətdir. Bu qız 1804-cü ildə Bakı-Gəncə dəmiryolunun çəkilməsinə başçılıq etmiş, Yəhya bəylə o zamanlar münasibətləri davam etmişdir. Aşıq Nataşadan ayrıldıqdan sonra Telli xanımla evlənsə də, onun övladı olmamışdır. Bununla belə, o, Nataşaya da bir neçə şeir həsr etmişdir. Həmin şeirlər bu gün də Gəncəbasar aşıqlarının ifasında səslənməkdədir.

Həyatı əfsanələşən aşığın aşıqlıq etmədiyini söyləyənlər də var. Bunu iddia edənlər məşhur “Dilqəmi” havasının da başqaları tərəfindən bəstələndiyini söyləyir. Amma S.P.Pirsultanlı bu iddianı haqlı olaraq qəbuledilməz sayır: “Saza, sazın kök və pərdələrinə, səs qatarına bələd olmayan bir sənətkar belə mükəmməl, melodik saz havası yarada bilməzdi. Dilqəm nəinki, kədərli saz havası yaratmış, hətta, ”Kərəmi" havalarından daha kədərli, motivə bağlı, sazda şeirin formasını müəyyənləşdirən, sazın qolunda Dilqəmi pərdəsi, sazın melodik məzmununu ifadə edən Dilqəmi kökünü müəyyənləşdirə bilməzdi. Sazda yeddi danışan pərdədən biri sazın qolunda Dilqəmi pərdəsidir. Sazdakı altı saz kökündən biri Dilqəmi köküdür. “Dilqəmi” saz havası çalınanda bu melodiya Dilqəmi pərdəsilə Dilqəmi kökü əlaqəli şəkildə və vəhdətdə bu melodiyanın emosiyasını, məzmununu, ahəngini meydana çıxarır. Sazda pərdə formanı, kök isə məzmunu ifadə edir".

Azərbaycanda Aşıq Dilqəmin yaradıcılığından təsirlənən onlarla şair və aşıq olmuşdur.

Bu baxımdan Təbrizli aşıq-şair Rəhim Nəzərinin “Dilqəmi” saz havası haqqında yazdığı maraqlıdır:

Bir ahəngdi Yəhya bəydən yadigar,

Dərdin-qəmin qardaşıdı “Dilqəmi”.

Saf sevgidən, məhəbbətdən söz açar,

Demək olmaz göz yaşıdı “Dilqəmi”.

Araşdırmalar əsasında Aşıq Dilqəmin 1840-cı ildə vəfat etdiyi məlum olmuşdur. Aşığın şərəfinə onun doğma kəndi Dəllər Cırdaxan kəndində park salınmışdır.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 7 iyul.- S.14.