Türkiyə tarixinə adını yazdırmış həmyerlimiz

Şəkili Məhəmməd Nuri Sarıkərimli...

Ötən sayımızda XX əsrin birinci yarısında Türkiyənin hərbi, siyasi, diplomatik və ədəbi elmi dairələrində böyük rol oynamış iki azərbaycanlı qardaş haqqında söz açmış, onlardan biri general Mahmud Bərközün həyat yolu ilə bağlı yazı təqdim etmişdik. Budəfəki yazımız həmin dövrdə qardaş ölkənin önəmli şəxslərindən biri kimi tarixə düşmüş ikinci qardaş - Mehmet Bərköz haqqındadır.

Məhəmməd Nuri Hacı İlyas oğlu Sarıkərimli (Mehmet Berköz) 1889-cu ildə Şəkidə anadan olmuşdur. O, ilk təhsilini burada rus-müsəlman məktəbində və gimnaziyada almışdır.

1905-ci ildə Azərbaycanda şəhər və kəndlərində daşnakların törətdiyi qanlı olaylar, özbaşınalıqlar nəticəsində Məhəmmədin ailəsi Azərbaycanı tərk etmək məcburiyyətində qalır və onlar Türkiyənin Bursa şəhərinə köçürlər. Məhəmmədin atası Hacı Ilyas onlar Bursaya köçdükdən bir qədər sonra vəfat edir və ailə başsız qalır.

Qardaşı Mahmudla birlikdə Bursada hərbi məktəbə daxil olan Məhəmməd 1909-cu ildə təhsilini İstanbulda Hərbi Akademiyada davam etdirir. Üç ildən sonra oranı müvəffəqiyyətlə bitirən hərbçi ilk hərbi rütbəsini - leytenant rütbəsini alır.

Litseydə və Hərbi Akademiyada oxuduğu müddətdə Məhəmməd Sarıkərimli xüsusi biliklərlə yanaşı, fransız dili və ədəbiyyatını da dərindən öyrənir.

Osmanlı imperiyasının Birinci Dünya Savaşında iştirakı zamanı gənc zabit olan Məhəmməd Sarıkərimli ikinci Qafqaz ordusuna xidmətə göndərilir və çar Rusiyası ilə sərhəddə xidmət edir. Tezliklə baş qərargah Məhəmməd Sarıkərimlinin rus və fransız dillərini mükəmməl mənimsədiyi qənaətinə gəlir və onun başqa bacarıqlarından da istifadə etməyi qərara alır. O, 1915-ci ildə xüsusi missiya ilə İran-Cənubi Azərbaycan sərhədinə göndərilir. Həmin vaxt bura Rusiya, Türkiyə və Böyük Britaniyanın maraqlarının toqquşduğu bir bölgə idi. 1916-cı ildə gənc zabit Osmanlı hərbi missiyasının tərkibində Danimarkaya və İsveçrəyə ezam olunur. Skandinaviya ölkələrində olduğu bir ildən az müddətdə Məhəmməd Sarıkərimliyə İsveç dilini də mükəmməl öyrənmək müəssər olur.

Gənc hərbçi İstiqlal savaşında

Rusiyada Fevral inqilabının qələbəsindən sonra Məhəmməd Sarıkərimli türk hərbi missiyasının tərkibində Peterburqda və Moskvada olur. Onun əsas vəzifəsi Birinci dünya müharibəsi illərində əsir düşmüş türk zabit və əsgərlərinin yerlərinin müəyyən edilməsi, onların rus əsirləri ilə dəyişdirilməsini təşkil etmək və öz ölkəsinə göndərməkdən ibarət idi.

Sovet Rusiyasından qayıtdıqdan sonra Məhəmməd Sarıkərimli artıq kapitan rütbəsində Osmanlı ordusunun Baş Qərargah Akademiyasının müdavimi idi.

Bu vaxtlar Osmanlı Türkiyəsi özünün 700 illik tarixinin ən ağır dövrünü yaşayırdı. Bütün nəzərlər orduya dikilmişdi. Belə bir vaxtda Mustafa Kamal Paşanın - Atatürkün rəhbərliyi altında müstəqillik uğrunda savaş başlayır. Məhəmməd Sarıkərimli milli orduya qoşulur və Türkiyə torpaqlarını xarici işğalçılardan azad etmək üçün Antalyaya göndərilir.

İzmir uğrunda döyüşlərdə Məhəmməd Sarıkərimli Uşakda hərbi komendant vəzifəsinə təyin olunur. Döyüşlər zamanı əsir düşmüş yunan zabitlərinin saxlanıldığı müvəqqəti hərbi əsir düşərgəsi də bu şəhərdə yerləşirdi.

Qurtuluş savaşı qələbə ilə başa çatdıqdan sonra Məhəmməd Sarıkərimli öz təhsilini davam etdirmək üçün Baş Qərargah Akademiyasına qayıdır və 1925-ci ildə oranı mayor rütbəsi ilə bitirir.

1930-cu ildə ona polkovnik-leytenant rütbəsi verilir. Millətlər Liqasının təşəbbüsü ilə tərksilah üzrə keçirilən I Cenevrə konfransında Məhəmməd Sarıkərimli türk nümayəndə heyətinin məsləhətçisi olur. Nümayəndə heyətindəki uğurlu fəaliyyətinə görə o, vaxtından əvvəl polkovnik rütbəsinə layiq görülür.

1934-cü ildə soyadlar haqqında qanun qəbul edilərkən Məhəmməd Sarıkərimli “Bərköz” soyadını götürür. Bu soyadın mənası “sərt”, “əyilməz” anlamına gəlir.

Beləliklə, o, müasir türk hərbi tarixinə Mehmet Nuri Bərköz kimi daxil olur.

Sovet Ittifaqı ilə əlaqələrdə önəmli şəxs

1930-cu ildə Şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyinin təmin olunması və SSRI-dən əlavə təminat almaq məqsədilə Atatürk bu ölkə ilə yaxınlaşmağa səy göstərirdi.

Sovet Ittifaqı da öz növbəsində sovet rejiminin əleyhinə olan çoxsaylı siyasi emiqrantları çıxarmaq üçün Türkiyəyə reveranslar edirdi. 1933-cü ildə marşal Stalinin tapşırığı ilə Voroşilov və Semyon Budyonnı Türkiyənin müstəqilliyinin 10-cu ildönümü tədbirlərində iştirak etmək üçün Türkiyəyə səfər edirlər. Sovet nümayəndə heyəti ilə işləməyi Atatürk Mehmet Nuri Berközə həvalə edir. Atatürkün Sovet marşalları ilə bütün rəsmi və qeyri-rəsmi görüşlərində tərcüməçiliyi də Bərköz edir.

Sovet Ittifaqı ilə əlaqələr Bərközun hərbi-siyasi bioqrafiyasında mühüm yer tutur. 1935-ci ildə Mehmet Nuri Bərköz Kiyevdə qırmızı ordunun hərbi manevrlərini müşahidə edən türk hərbi missiyasına rəhbərlik edir. 1936-37-ci illərdə o, Moskvada türk səfirliyinin hərbi attaşesi vəzifəsində çalışır. Öz şəxsi keyfiyyətləri, rus dilini mükəmməl bilməsi sayəsində Mehmet Nuri Bərköz bu illərdə bir çox yüksək səviyyəli sovet zabitləri ilə sıx dostluq əlaqələri qura bilir.

1939-cu ildə Mehmet Nuri Bərköz general-mayor, 1941-ci ildə isə general-leytenant rütbəsinə layiq görülür. Ikinci dünya müharibəsi dövründə Bərköz dörd il Türkiyənin SSRI sərhədində yerləşən diviziya qrupuna komandanlıq edir.

1946-cı ildə Mehmet Nuri Bərköz general-polkovnik (korpus generalı) rütbəsinə layiq görülür. Bir ildən sonra isə o, Türk Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahının operativ məsələlər üzrə rəisinin müavini təyin olunur. 1949-cu ilin martında onu daha məsuliyyətli bir vəzifəyə təyin edirlər. Mehmet Nuri Bərköz Türkiyə jandarmeriyasının baş komandanı təyin edilir. Daxili təhlükəsizliyin təmin olunması nöqteyi-nəzərindən Türkiyədə jandarmeriya həmişə çox mühüm rol oynayıb.

1950-ci ilin iyulunda mülki şəxslər orduda çevriliş etdilər və bir gün ərzində Silahlı Qüvvələrin 15 general və 150-dən çox polkovniki istefaya göndərildi. Onların içərisində Mehmet Nuri Bərköz və onun qardaşı, ordu generalı Mahmud Bərköz da vardı.

General-polkovnik Mehmet Nuri Bərköz 18 yanvar 1975-ci ildə İstanbulda 86 yaşında vəfat edib.

O, Türkiyənin ən ali mükafatı olan “Müstəqillik uğrunda medalı” ilə təltif olunub.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 9 iyul.- S.14.