Şöhrəti sərhədlər aşan görkəmli kimyaçı alimimiz

Sərabdan Bakıya yolçuluq

Azərbaycanın elm tarixinə adını yazdırmış alimlərimiz sırasında kimyaçılarımızın da xüsusi yeri var. Belə görkəmli elm xadimlərimizdən biri də akademik Murtuza Nağıyevdir. O, AMEA-nın həqiqi üzvü, AMEA-nın Neft Kimya Prosesləri Institutunun direktoru, AMEA-nın Kimya Texnologiyasının Nəzəri Problemləri İnstitutunun yaradıcısı və direktoru olmuşdur.

Akademik M.F.Nağıyev elmi-tədqiqat fəaliyyətini təşkilati fəaliyyəti ilə uzlaşdıran alimlərdəndir. Görkəmli alim uzun müddət akademiya institutlarına rəhbərlik etməklə yanaşı, 1952-57-ci illərdə AMEA-nın Fizika-Texnika bölməsinin akademik-katibi, 1957-59-cu illərdə AMEA-nın vitse-prezidenti, 1961-66-cı illərdə isə AMEA-nın baş elmi katibi olmuşdur. O, 1958-ci ildən ömrünün sonuna kimi keçmiş SSRİ Ali Təhsil Nazirliyi nəzdindəki Ali Attestasiya Komissiyasının üzvü kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bundan başqa, məşhur kimyaçı keçmiş SSRİ-dəki Neft konqresinə dair Beynəlxalq komitənin (1962), Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası Kimya Komissiyasının (1960-75) üzvü olmuşdur. M.F.Nağıyev eyni zamanda elmi pedaqoci fəaliyyətdən də kənar qalmamışdır.

Murtuza Fətulla oğlu Nağıyev 1908-ci ilin may ayının 5-də Cənubi Azərbaycanın Sərab şəhərində anadan olmuşdur. Kiçik yaşlarından atasını itirən Murtuzanın həyatı asan keçməmişdir. İş axtarışı ümidi ilə doğulduğu şəhəri tərk edən gənc 1919-21-ci illirdə Aşqabad şəhərində fəhlə, 1922-26-cı illərdə isə indiki Səttarxan zavodunda xarrat vəzifəsində işləmişdir. Oxumağı qarşısına məqsəd qoyan Murtuza 1926-29-cu illərdə Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) nəzdindəki fəhlə fakültəsinin tələbəsi olmuşdur. Bundan sonra 1932-35-ci illərdə isə Azərbaycan Sənaye İnstitutunda təhsilini davam etdirən gənc oranı kimyaçı-texnoloq ixtisası üzrə bitirmişdir.

M.Nağıyev əmək fəaliyyətinə tələbəlik illərindən, 1932-ci ildə V.Strua adına “Krekinq” zavodunda növbə mühəndisi kimi başlamışdır. Gənc mütəxəssis 1936-38-ci illərdə həmin zavodda baş mühəndis vəzifəsinə qədər yüksəlmiş, 1938-40-cı illərdə Azərbaycan Neft Emalı elmi-tədqiqat institutunun “Krekinq” laboratoriyasına rəhbərlik etmişdir.

Kimya sahəsində yüksək karyera

M.Nağıyev 1940-cı ildə “Resirkulyasiya ilə krekinqdə benzin çıxımlarının tədqiqi” mövzusunda namizədlik,ÿ1944-cü ildə isə “Texnologiyanın əsas məsələsi və krekinq prosesinin kinetikası” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. O, 1945-ci ildə “Kimya texnologiyası” ixtisası üzrə professor adına layiq görülmüşdür. 1952-ci ildə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilən professor M.F.Nağıyev 1942-ci ildən ömrünün sonuna kimi akademiya sistemində işləmişdir. O, 1942-44-cü illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının Kimya İnstitutunun Azərbaycan filialında böyük elmi işçi, 1944-cü ildə “Katalitik krekinqin fizikası” şöbəsinin müdiri olmuşdur. Bundan başqa, alim 1945-46-cı illərdə AMEA-nın Neft Institutunda “Neft emalı” şöbəsinin müdiri, 1946-56-cı illərdə isə həmin institutun direktoru və şöbə müdiri vəzifələrində işləmişdir.

“Vikipedia”nın yazdığına görə, ana dilimizdə neftin texnologiyasına dair ilk dərslik görkəmli kimyaçı alimimizin qələminin məhsuludur. O, “Kimya texnologiyasında resirkulyasiya proseslərinin nəzəriyyəsi”, monoqrafiyasını dünyanın bir sıra (ingilis, alman, çin) dillərinə tərcümə etmişdir. Alimin adı ilə yeni bir elm sahəsi-kimya texnologiyasının nəzəriyyəsi yaranmış və inkişaf edərək müstəqil bir elm səviyyəsinə gəlib çatmışdır. Yüksək elmi dünyagörüşünə malik olan M.F.Nağıyev fizika, kimya, kibernetika, riyaziyyat və iqtisadiyyat kimi elmləri özündə birləşdirən resirkulyasiya proseslərinin nəzəriyyəsini yaratmışdır. Bu isə mürəkkəb kimya-texnologiya prosesləri kompleksinin optimallaşdırılması və idarə edilməsinin mümkün olan yeganə elmi yoludur. Bütün dünyada etiraf edilmişdir ki, resirkulyasiya nəzəriyyəsindən istifadə edilmədən kimya kombinatlar qurğularını, hətta ayrıca reaktorları belə layihələşdirmək qeyri-mümkündür.

Ən yüksək mükafatlara layiq...

Onun işləyib hazırladığı resirkulyasiya prosesləri nəzəriyyəsi kimya texnologiyası ilə əlaqədar komplekslərin riyazi modelləşdirilməsinin əsasını təşkil edir. Akademik M.F.Nağıyevin çoxcəhətli elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri 30 fundamental monoqrafiyada, 300 elmi əsərdə və müəlliflik şəhadətnaməsində öz əksini tapmışdır. Onun rəhbərliyi ilə Azərbaycanda 3 elmlər doktoru, 30 elmlər namizədi hazırlanmışdır. M.Nağıyev respublikada elmin inkişafına və elmi kadrların hazırlanmasındakı xidmətlərinə görə 1956-cı ildə Azərbaycan SSR Əməkdar elm xadimi adına layiq görülmüşdür.

Çoxcəhətli fəaliyyət istiqamətləri olan görkəmli alim 1961-75-ci illərdə Azərbaycan Kimya jurnalının redaktoru, AMEA-nın məruzələri və “Neft kimyası” (Moskva) toplularının redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur.

Akademik M.F.Nağıyev dünyanın ən nüfuzlu konqres, simpozium və konfranslarda Azərbaycan elmini ləyaqətlə təmsil etmişdir. O, 1956-cı ildə Filadelfiyada, 1968-ci ildə Moskvada kataliz üzrə keçirilən beynəlxalq konqreslərdə, 1962-ci ildə Nyu-Yorkda keçirilən Beynəlxalq neft konqresində, 1965 və 1966-cı illərdə Moskvada keçirilən nəzəri və tətbiqi kimyaya dair Beynəlxalq konqreslərdə iştirak etmiş və məruzələri böyük maraq doğurmuşdur. Alim həmçinin Belçika (1958), Fransa (1960), İngiltərə (1966), Çexoslovakiya (1964) kimi ölkələrə dəvət edilmiş və orada mühazirələr oxumuşdur. Akademik M.F.Nağıyev görkəmli ictimai xadim kimi Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 4,5,6,-cı çağırışlarının deputatı olmuşdur. Alimin elmi nailiyyətləri və kimya sahəsinə verdiyi töhfələr dövlət tərəfindən qiymətləndirilərək, 1969-cu ildə ən yüksək mükafata Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür. Görkəmli akademikin mükafatları sırasına həmçinin Lenin, Qırmızı Əmək Bayrağı ordenləri və bir sıra medallar, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri Fərmanı da daxildir.

Böyük alim və mütəxəssis M.F.Nağıyev 1957-ci il yanvar ayının 28-də uzun sürən xəstəlikdən sonra vəfat etmişdir. Onun adını əbədiləşdirmək məqsədilə bir zamanlar yaratdığı və rəhbərlik etdiyi AMEA-nın Kimya Texnologiyasının Nəzəri Problemləri Institutuna 1991-ci ildə alimin adı verilmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 17 iyul.- S.14.