Arxeologiya elminin cəfakeşlərindən biri

Çöl arxeologiyasının əvəzsiz tədqiqatçısı

Azərbaycanda arxeologiya elminin inkişafında xüsusi xidmətləri olan tədqiqatçı alimlərimiz arasında onun müstəsna yeri var. Ölkəmizdə aparılan bir çox əhəmiyyətli çöl arxeologiyası işlərinin təşkili və uğuru məhz bu alimimizin adı ilə bağlıdır. Bu görkəmli tədqiqatçı alimimiz tarix elmləri doktoru, professor Cabbar Xəlilovdur.

C.Ə.Xəlilov 1928-ci il mayın 9-da Quba rayonunun Xucbala kəndində anadan olmuşdur. Onun gənclik illəri II Dünya müharibəsi illərinə düşmüşdür. Gənc Cabbar ilk əmək fəaliyyətinə də bu dövrdə başlamışdır. Müharibə başa çatdıqdan sonra o, 1946-cı ildə Quba Pedaqoji məktəbinə getmiş, 1947-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinə daxil olmuşdur.

Universiteti 1952-ci ildə arxeologiya ixtisası üzrə bitirən Xəlilov Y.A. Paxomovun rəhbərliyi altında “Skif və sarmatlarda atların dəfni və onların Azərbaycanda təsadüf edilmiş qəbirlərlə müqayisəsi” mövzusunda diplom işini müdafiə etmişdir. Gənc arxeoloqun arxeoloji çöl-tədqiqat işlərinə ilk dəfə cəlb olunması 1950-ci ilə təsadüf edir. Bu zaman o, müəllimi məşhur arxeoloq S.M.Qazıyevin rəhbərliyi altında Mingəçevir arxeoloji abidələri kompleksində küp və katakomba qəbirlərinin qazıntılarında iştirak etmişdir.

Öz sahəsini çox sevən tədqiqatçı arxeoloq 1952-ci ildə Qafqaz arxeologiyası ixtisası üzrə aspirantura təhsili almaq üçün Moskva şəhərinə, SSRI Elmlər Akademiyasının Maddi-mədəniyyət tarixi institutuna (indiki Rusiya EA Arxeologiya Institutu) ezam olunmuşdur. 1955-ci ildə o, Moskvada məşhur alim Y.İ.Kmpnovun elmi rəhbərliyi altında “Qərbi Azərbaycanın son tunc dövrü və dəmir dövrünün əvvəllərinə aid arxeoloci abidələri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. C.Xəlilov aspirantura illərində görkəmli Rusiya arxeoloqu A.A.Iyessenin rəhbərlik etdiyi SSRI EA və Azərbaycan EA-nın birgə Azərbaycan (Örənqala) arxeoloji ekspedisiyasının tərkibində (1953-cü il) və habelə S.M.Qazıyevin rəhbərliyi altında Qazax rayonundakı Qazaxbəyli abidəsinin (e.ə. VIII-VI əsrlər) tədqiqatlarında (1954-cü il) iştirak etmişdir. Arxeoloq alim Gədəbəy yaxınlığındakı Pir qalaçası siklop tikintisində apardığı kəşfiyyat qazıntısı zamanı(1954-cü il) ilk dəfə belə bir qənaətə gəlmişdir ki, Azərbaycanın siklop tikililərinin bir qrupu daimi yaşayış məskənləri olmuşdur. Alimin bu və başqa fikirləri 1959-cu ildə nəşr etdirdiyi “Qərbi Azərbaycanın tunc dövrü və dəmir dövrünün əvvəllərinə aid arxeoloji abidələri” kitabında toplanmışdır.

Görkəmli arxeoloq C.Ə.Xəlilovun fəaliyyətinin mühüm bir dövrü Azərbaycan EA Tarix Institutu ilə bağlıdır. Alim 1958-ci ildən “arxeologiya” ixtisası üzrə baş elmi işçi adını almışdır. O, 1968-ci ildən ömrünün sonunadək əsasını qoyduğu Çöl-tədqiqat işləri şöbəsinə rəhbərlik etmişdir.

Azərbaycan bölgələrinin tarixinə işıq

Tarix İnstitutunda işlədiyi ilk illərdə o, İ.H.Nərimanovla birgə Qazax rayonundakı Qazaxbəyli (1956-cı il) və Sarıtəpə (1956-1957-ci illər) abidələrində, Q.M.Əhmədovla birgə Ağdaş rayonundakı alban dövrünə aid Çayboğazı (1957-ci il), Hacıqabul rayonunun Tava və Qubalı kəndləri ətrafındakı orta əsr abidələrində (1958-ci il) tədqiqatlar aparmışdır.

“Vikipedia”nın alim haqqındakı məqaləsindən öyrənirik ki, C.Ə.Xəlilov 1957-ci ildə ilk dəfə arxeoloji ekspedisiya rəisi kimi Azərbaycan tarixi muzeyinin ekspedisiyasına başçılıq edərək Xızı rayonunun Altıağac kəndi yaxınlığında, orta əsr Dərəzarat və başqa abidələrdə arxeoloci tədqiqat işləri aparmışdır. C.Ə.Xəlilovun əsas arxeoloji nailiyyətləri sırasına bir çox işlər daxildir. Sarıtəpə abidəsində e.ə. V-IV əsrlərə aid möhtəşəm bir saray qalıqlarının üzə çıxarılması və burada Əhəməni imperiyasının canişinlərindən birinin iqamətgahının yerləşməsinin təsdiqlənməsi, Şamaxı şəhəri yaxınlığındakı Xınıslı şəhərgahında Samexiya (Kamexiya) alban şəhərinin qalıqlarının aşkar edilməsi və Şamaxı şəhərinin 2400 yaşı olduğunun müəyyən edilməsi nailiyyətləriməhz Xəlilovun adı ilə bağlıdır.

C.Ə.Xəlilov “Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti (e.ə. IV - b.e. III əsrləri)” mövzusunda doktorluq dissertasiyası (1974-cü ildə) müdafiə edərək tarix elmləri doktoru elmi dərəcəsinə layiq görüldü. Daha sonralar bu işi yeni materiallarla zənginləşdirən alim 1985-ci ildə onu “Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti” adlı kitab halında nəşr etdirdi. Onun tədqiqatlarına qədər belə bir fikir hökm sürürdü ki, Albaniyada bir-birinə yad olan ayrı-ayrı tayfalar yaşamış və onlar özlərinə məxsus mədəniyyətlər yaratmışlar.

Hələ 1958-ci ildən tanış olduğu Şimal-Şərqi Azərbaycanın abidələridə alimin diqqətini çox cəlb edirdi. Beləliklə, C.Ə.Xəlilovun rəhbərliyi altında xüsusi ekspedisiya 1976-1980-cı illər ərzində Quba, Qusar, Dəvəçi, Siyəzən, Xaçmaz rayonları ərazisində 200-dən çox abidə qeydə almış, onların çoxunda kəşfiyyat qazıntı işləri apararaq mədəni təbəqələri aşkara çıxarmışdır. Burada Şabran, Sandıqtəpə şəhərgahlarında, Sərkərtəpə yaşayış yerində aparılmış geniş miqyaslı arxeoloji qazıntı işləri Qafqaz arxeologiyasına öz əhəmiyyətli töhfələrini bəxş etmişdir. Sandıqtəpə abidəsində aparılan arxeoloci qazıntı işləri nəticəsində Quba şəhərinin IV-XIIII əsrlərdə burada yerləşməsi və beləliklə, Qubanın təqribən 1700 yaşı olduğu müəyyən edilmişdir.

Bunlardan başqa, 1981-1982-ci illər ərzində köhnə Gəncə şəhərgahında apardığı arxeoloci qazıntı işləri nəticəsində C.Ə.Xəlilov şəhərin IX əsrdən XVII əsrədək olan dövrə I aid mədəni təbəqələrini və qiymətli sənət nümunələrini üzə çıxarmışdır.

Alimin ölkə xaricindəki elmi işləri

Azərbaycanda və keçmiş SSRI-nin digər respublikalarında alimin müxtəlif dillərdə 150-dən çox elmi əsəri nəşr edilmişdir. Belə əsərlər sırasında akademik B.A.Rıbakovun ümumi redaktorluğu altında çıxan “SSRİ arxeologiyası” fundamental çoxcildliyinin nəşrində C.Ə. Xəlilovun iştirakını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Xəlilov bu tədqiqat əsərinin çap olunmuş cildlərinin müəllifləri arasında yeganə azərbaycanlı arxeoloqdur. Alimin eyni zamanda müəlliflərindən biri olduğu həmin cild “Qafqaz və Orta Asiyanın ən qədim dövlətləri” adı altında 1985-ci ildə Moskvada nəşr edilmişdir. Ümumiyyətlə, C.Ə.Xəlilov Azərbaycandan kənarda kitabı çıxmış ilk azərbaycanlı arxeoloqdur. Arxeoloq alim həmçinin dünyanın bir sıra ölkələrində çox sayda tədbirlərdə məruzələrlə çıxış etmiş, nüfuzlu konfranslara sədrlik etmişdir.

- “Dədə Qorqud” bədii filminin (1975-ci il) ilk və son kadrlarındakı çöllərə səpələnmiş daş insan heykəllərini hamı xatırlayır, lakin çoxları bilmir ki, bunlar filmin çəkiliş ərəfəsində süni yaradılmış müqəvvalar deyil, qədim tarixi abidələrdir. Həmin heykəllər 1965-1968-ci illərdə C.Ə.Xəlilov tərəfindən Şamaxı rayonunun Çıraqlı kəndi yaxınlığındakı qədim abidədən aşkar edilmişdir. Filmin çəkilişi zamanı bu heykəllər haqqında eşidən quruluşçu rejissor Tofiq Tağızadə və ssenari müəllifi Anar yaradıcı qrupla xüsusi olaraq bu məqsədlə Şamaxıya gəlmiş və heykəllərlə bağlı kadrları burada lentə köçürmüşlər. C.Ə.Xəlilov Azərbaycanın maddi mədəniyyət abidələrinə həsr olunmuş bir neçə sənədli televiziya filmlərinin də rəsmi elmi məsləhətçisi olmuşdur"(Vikipedia).

Həqiqətən də, C.Ə.Xəlilov arxeoloji materialların bərpası və qorunması işində böyük fədakarlıq göstərirdi. Bunu qızıl suyuna çəkilmiş gümüş qabın taleyi bir daha sübut edir. Parçalanmış vəziyyətdə tapılmış bu qabın bərpası yalnız Moskvada Dövlət Tarix muzeyində mümkün idi. Amma həmin vaxt bərpa işlərinə başlamağa bir şərtlə razılıq verdilər ki, həmin qab mühafizə üçün Moskva muzeyinə veriləcəkdir. Azərbaycanlı alim buna razılaşmadı və nadir sənət nümunəsi 1970-ci ildə V.N.Darkeviç tərəfindən Moskvada bərpa edildikdən sonra Azərbaycana qaytarıldı. Həmin qab hazırda Azərbaycan tarixi muzeyinin xüsusi qiymətli əşyalar fondunda qorunub saxlanılır.

Görkəmli alimin arxeologiya elminə verdiyi töhfələri saymaqla bitməz. Onun bu əməyi 1970-ci ildə “Şanlı əməyə görə”, 1986-cı ildə “Əmək veteranı” medalları ilə təltif edilmişdir.

Unudulmaz arxeoloq alim 1994-cü il martın 29-da uzun sürən xəstəlikdən sonra 66 yaşında vəfat etmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 19 iyul.- S.14.