Unudulmaz riyaziyyatçı alim

Onun böyük elmi töhfələri

Azərbaycan elminin görkəmli simaları zaman-zaman fəaliyyət göstərdikləri elm sahələrində böyük nailiyyətlər qazanmış, bu nailiyyətləri nəinki öz ölkəmizdə, uzaq xaricdə də uğurla nümayiş etdirmişlər. Təsadüfi deyil ki, bir çox alimlərimizin sorağı bu gün ayrı-ayrı xarici ölkə universitetlərindən gəlir. Təəssüf ki, belə şöhrətli alimlərimizin bir çoxu haqqında məlumatlı deyilik və onların adları yalnız dar dairədə tanınaraq qalır. Ölkəmizdə fizika-riyaziyyat elminə mühüm töhfələr verən və elmimizi uzaq sərhədlərdə layiqincə təmsil etmiş alimlərimizdən biri də fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Bala Ağa İsgəndərov olmuşdur.

Görkəmli alimin yaradıcılıq yolu böyük bir elm adamının gərgin zəhmətini, iradəsini və nail olduğu gözəl nəticələri göz önündə canlandırır. Məşhur elm xadimi respublika və xarici ölkələrin mötəbər jurnallarında çap olunmuş 62 elmi əsərin müəllifidir. Onun rəhbərliyi altında fizika-riyaziyyat elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün 13 dissertasiya işi müdafiə olunmuşdur. B.A.İsgəndərov 100-dən artıq doktorluq və namizədlik dissertasiyalarının opponenti olmuşdur. Riyaziyyatçı alimin xaricdə çıxmış elmi əsərlərinin sayı isə 23-ə çatır.

Bala Ağa Hüseyn oğlu İsgəndərov 1936-cı il dekabrın 21-də Bakı şəhərində dünyaya gəlmişdir. O, 1955-ci ildə Bakı şəhəri 17 saylı orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirərək, Azərbaycan Dövlət Universitetinin (ADU) fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olmuşdur. Gənc Bala Ağa 1958-ci ildə təhsilini davam etdirmək üçün SSRİ Ali Təhsil Nazirliyinin əmri ilə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin (MDU) mexanika-riyaziyyat fakültəsinə köçürülmüşdür. B.A.İsgəndərov 1961-ci ildə bu fakültəni bitirmiş, həmin il ADU-nun aspiranturasına daxil olmuş və yenidən MDU-ya ezam olunmuşdur. İstedadlı gənc burada professor A.Q.Kostyuçenko və professor M.V.Fedoryukun rəhbərliyi altında namizədlik dissertasiyası yazmışdır.

Karyerası dövründə mühüm nailiyyətlərə imza atan B.A.İsgəndərov 1964-cü ilin dekabr ayından Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda (RMI) işləməyə başlamışdır. O, otuz ildən artıq həmin institutun “Diferensial tənliklər” şöbəsinin müdiri olmuşdur.

Önəmli bir tənliyin həlli

Azərbaycanlı alim 1967-ci ildə “Petrovskiyə görə korrekt tənliklər və sistem tənliklər üçün Koşi məsələsinin həllinin zamanın böyük qiymətlərində tədqiqi” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. “Bu işdə o, Petrovskiyə görə korrekt tənliklər üçün Koşi məsələsinin həllinin zamanın böyük qiymətlərində azalması üçün kafi vermiş və məsələnin həllinin azalma sürətini dəyişənlərin fəza ölçüsündən asılı olaraq təyin etmişdir. Bu nəticə hiperbolik tip tənliklər üçün məlum olan Hügens prinsipinin daha geniş sinif təşkil edən, Petrovskiyə görə korrekt, tənliklər üçün analoqudur”(Vikipedia).

Bala Ağa İsgəndərova 1969-cu ildə SSRİ AAK tərəfindən “Diferensial və İnteqral tənliklər” ixtisası üzrə baş elmi işçi adi verilmişdir. Alim 1994-cü ildə Bakı Dövlət Universitetində “Silindrik oblastlarda elliptik tənliklər üçün şüalanma prinsipləri” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Alim haqqında bioqrafik məlumatda onun bu elmi araşdırmaları belə formula olunur: “Bu işdə o, xüsusi törəməli diferensial nəzəriyyəsində məlum olmayan iki yeni effekt müəyyən etmişdir. Bu effektlərdən biri silindrik oblastlarda spektral parametrdən asılı elliptik tənliyin tərtibi silindrik oblastın uzununa ölçüsündən böyük olduqda rezonans hadisəsinin aşkar edilməsidir. İkinci effekt isə rezonans olmayan halda hiperbolik tip tənliklər üçün qoyulmuş qarışıq məsələ üçün limit amplitudu prinsipinin doğru olduğunun göstərilməsi və qeyri-stasionar məsələnin həllinin uyğun stasionar məsələnin həllinə zamanın böyük qiymətlərində yaxınlaşma sürətinin təyin edilməsidir”.

Öz elmi çalışmalarını böyük səylərlə davam etdirən riyaziyyatçı alim B.A.İsgəndərov S.L.Sobolev tipli müxtəlif tənliklər üçün Koşi məsələsi, sonsuz silindrik və məhdud oblastlarda qarışıq məsələlərin həllərinin varlığı (təsfiri), yeganəliyi və bu məsələlərin həllinin zamanın böyük qiymətlərində asimptotikası haqqında bir sıra mühüm nəticələr alınmışdır.

“Fırlanmayan, stratifisə olunmuş mayelərin hərəkətinin tədqiqində daxili qravitasiya dalğa tənliyi meydana çıxır. Bu tənlik üçün birölçülü halda Koşi məsələsi, ikiölçülü zolaqda isə qarışıq məsələ A.Q.Sveşnikov və S.A.Qabov tərəfindən tədqiq edilmişdir. Bu məsələ çoxölçülü silindrik oblastda Bala İsgəndərov tərəfindən öyrənilmişdir. Məsələnin həllinin zamanın böyük qiymətlərində silindrin uzununa ölçüsündən asılı olaraq müxtəlif asimptotikaya malik olmasını göstərmişdir. Belə nəticə əvvəllər elmə məlum deyildi”.

Alimin yüksək elmi adları

Alimin əldə etdiyi bir sıra nəticələr 2004-cü ildə nəşr etdirdiyi “Silindrik oblastlarda elliptik tənliklər üçün şüalanma prinsipləri” adlı monoqrafiyasına daxil edilmişdir.

Bundan başqa, görkəmli alim Sobolev tipli tənliklər üçün Koşi məsələsi və qarışıq məsələlərin həllərinin zamanın böyük qiymətlərində asimptotik ayrılışı ilə məşğul olmuşdur.

1996-cı ilin fevral ayında Azərbaycan Respublikası AAK tərəfindən B.A.İsgəndərova “Differensial tənliklər” ixtisası professor elmi adı verilmişdir. 2001-ci ilin iyun ayında o, AMEA-ya müxbir üzv seçilmişdir.

B.A.İsgəndərov öz sahəsinin yüksək səviyyəli peşəkarlarından biri kimi dəfələrlə ümumittifaq, beynəlxalq və respublika miqyaslı elmi konfransların təşkilat komitəsinin üzvü olmuş, nüfuzlu elmi məruzələrlə çıxış etmişdir. O, həmçinin 1968-1994-cü illər Bakı Dövlət Universitetinin dosenti, 1995-2001-ci illər BDU-nun professoru adına layiq görülmüşdür.

Məşhur elm xadimi 1996 və 2001-ci illərdə AMEA-nın Fəxri Fərmanları ilə, 2008-ci ildə S.L.Sobolev adına medalla təltif olunmuşdur.

Böyük alimi özündən sonra elm aləminə töhfə olaraq buraxdığı irs ən dəyərli xəzinədir. Bundan başqa, onun yetirmələri arasında indi həm respublikada, həm də ölkə xaricində mühüm elmi nailiyyətlər qazanmış onlarla şəxs var ki, onlar da öz müəllimlərinin yolunu uğurla davam etdirirlər.

Görkəmli riyaziyyatçı alim B.A.İsgəndərov 2012-ci ilin avqust ayında vəfat etmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 21 iyul.- S.14.