“Məclisi-üns”un maarifpərvər üzvü

İskəndər bəy Rüstəmbəyov

Məlum olduğu kimi, XIX əsrdə Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində yaranmış şeir məclisləri qələm sahiblərini bir araya gətirən və ədəbi mühiti canlandıran əsas mərkəzlər idi. Demək olar ki, ölkəni bütünlükdə əhatə edən bu məclislərdə dövrün ən istedadlı şairləri, musiqiçiləri və ziyalıları toplanmışdı. Belə məşhur məclislərdən biri də 1864-cü ildə Şuşada yaranmış “Məclisi-üns” (“Dostluq məclisi”) idi.

Zəmanəsinin görkəmli şairlərindən sayılan Mirzə Rəhim Fənanın təşəbbüsü ilə yaranan “Məclisi-üns” ədəbi məclisi tanınmış alim Mirzə Əbdülqasımın mədrəsəsində təşkil edilmişdi. Məşğələləri şair Hacı Abbas Agahın evində keçirilən bu məclisin əvvəllər dörd üzvü var idi. Lakin 1872-ci ildə Xurşidbanu Natəvanın məclisi öz himayəsinə götürməsi onun məşğələlərini daha da canlandırdı. Tezliklə məclis üzvlərinin sayı çoxalıb otuza yaxınlaşdı, şöhrəti Qarabağın hüdudlarını aşıb Azərbaycanın başqa yerlərinə də yayıldı.

“Məclisi Uns”ün bu tanınmış qələm sahibləri sırasında açıq fikirli ziyalılardan biri də daim öz fəallığı ilə seçilən üzvlərindən biri və dövrünün açıq fikirli ziyalılarından biri İskəndər bəy Rüstəmbəyov idi. Onun əsasən elmə, təhsilə, inkişafa və dünyəviliyə səsləyən şeirləri öz zəmanəsində xeyli populyarlıq qazanmışdı. Onun yaradıcılığının əsas hissəsi xalq şeiri üslubundadır.

Böyük Azərbaycan şairi Natəvanın xatirələrində “Məclisi-üns”ün bir neçə fəal üzvü haqqında dəyərli məlumatlar var ki, o şəxslər sırasında İskəndər bəy Rüstəmbəyov, Əbdüssəməd bəy Aşiq, Mirzə Rəhim Fəna da yer alır.

İskəndər bəy Rüstəmbəyov 1845-ci ildə Şuşada doğulmuşdur. O, kiçik yaşlarından mükəmməl mədrəsə təhsili görmüş, fars və rus dillərini çox yüksək səviyyədə öyrənmişdir. İskəndər bəy sonralar təhsilini rusca davam etdirmiş və rus dövlət idarələrində çalışmışdır. O, dövrünün ən açıq fikirli və yenilikçi ziyalılarından biri sayılırdı. Bütün ömrü boyu maarifçilik ideyalarına sadiq qalmış, tez-tez Şuşa, Ağdam, Malıbəyli, Gülablı camaatı qarşısında çıxış etmiş, xalqı maarifə, mədəniyyətə, elmə, təhsilə səsləmişdir.

Yazılı mənbələrdə İ.Rüstəmbəyov haqqında olan məlumatlar az araşdırılıb. Tədqiqatçı-jurnalist Vasif Quliyevin Şuşalı şair haqqında yazdığı məqaləsində Qarabağın tarixinə dair araşdırmalar apararkən görkəmli pedaqoq, ədəbiyyatşünas-alim Firidun bəy Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı əsərində İsgəndər bəy Rüstəmbəyov adlı bir nəfər haqqında söylənən fikirlərə rast gəldiyini bildirir. Müəllif bu şəxsin marağını xüsusi çəkdiyini qeyd edir.

Firidun Köçərlinin yazdıqları...

Firidun bəy öz əsərində həmin şəxsə mənfi münasibət bəsləyərək, təzkirəçi Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin “Riyazül-aşiqin” kitabında İsgəndər bəyin adını müsbət mənada çəkdiyinə görə müəllifi qınayır və aşağıdakı sözləri yazırdı:

“...İndi də Mirzə Fətəli Axundovun adı zikr olunanda üzlərini turşaldan salüslar az deyildi. O cümlədən ”Riyazül-aşiqin" sahibi M.Müctəhidzadə kitabının dibaçəsində vəsf qıldığı İsgəndər bəy Rüstəmbəyovdur ki, bəndeyi-həqirin Mirzə Fətəli Axundovun təvəllüdündən yüz il mürur etmək münasibətilə tərtib etdiyi risaleyi-yadigarənəni görüb və mütəğəyyirhal olmuşdur və bizim haqqımızda nəğaza sözlər söyləmişdi ki, Mirzə Fətəli Axundov kimi laməzhəb şəxsi yad edib, onun şənində kitab yazan özü də gərəkdir mürtəd olsun. Bilmək gərəkdir ki, İsgəndər bəy Rüstəmbəyov özü də ədiblik iddiasında olub, şer və qəzəl deməklə fəxarət eləyir. “Riyazül-aşiqin” sahibi kitabını onun səlahdidi ilə tərtib qılmışdır və ol cənabi bu günə vəsf edir.

Bəli, iqlimi-daniş və kiyasətdə vaqeən İskəndəri-zaman və zülmati-Qarabağ içrə abaən cəd cün abi-həyat mənbəyi-cövdü ehsan olan Rüstəmbəyov cənabları Mirzə Fətəli Axundov kimi müqtədir adiblərimizə və böyük mütəfəkkir və reformatorlarımıza lən oxuduqda işlərimiz artıq sürətlə surət tapar, daha tərəqqi etməyimizə şübhə yeri qalmaz...".

Görkəmli ədəbiyyatşünas alimin yazdıqlarından aydın olur ki, İskəndər bəy Rüstəmbəyov çox inanclı şəxs olduğuna görə bir çox başqa ziyalılar kimi Mirzə Fətəli Axundova mənfi münasibət bəsləmişdir. O hətta dramaturqun 1912-ci ildə 100 illik yubileyini keçirənləri və kitabını çap etdirənləri, o cümlədən də, Firidun bəy Köçərlini öz çıxışlarında tənqid etmiş və onları “məsləksiz adamlar” adlandırmışdır.

İskəndər bəy Rüstəmbəyov Qarabağın məşhur Rüstəmbəyovlar nəslindəndir. O dövrdə Şuşa şəhərində Rüstəmbəyov soyadını daşıyan dörd ailə olub. Əslində, bu Rüstəmbəyovlar bir-biri ilə şəcərə qohumu deyildilər. Bu soyun ulu babası Rüstəm bəy Kəbirlidir. İskəndər bəy də Rüstəm bəyin oğul nəvələrindən biri olub.

V.Quliyevin araşdırmalarından məlum olur ki, İskəndər bəy Rüstəmbəyov XIX əsr Şuşa şairləri içərisində öz dəsti-xətti ilə seçilən şairlərdən olmuş, həm klassik, həm də xalq şeiri üslubunda Azərbaycan və fars dillərində yazıb-yaratmışdır. O, dövrünün bütün Qarabağ şairləri kimi ədəbi və musiqi məclislərində iştirak etmiş, Natəvanın rəhbərlik etdiyi “Məclisi-üns” ən istedadlı üzvlərindən olmuşdur. İskəndər bəyin müasirləri, xüsusilə, yaxın dostu Əbdüssəməd bəy Aşiqlə şeirləşməsi ədəbiyyat aləminə məlumdur. Bundan başqa, onun Mir Mehdi Xəzani ilə də müşairələri var. Şair Natəvanın xahişi ilə onun “Ölürəm” adlı qəzəlinə şeirlə cavab yazmışdır.

Şairin tədqiq olunmamış həyat və ədəbi irsi

1907-ci ildə həmyerlisi, təzkirəçi və şair Məhəmmədağa Müctəhidzadəyə onun ədəbiyyata böyük həvəsini nəzərə alıb, Qarabağ şairləri haqqında təzkirə tərtib etmək ideyası vermişdir. 1910-cu ildə onun maddi və mənəvi köməkliyi ilə “Riyazül-aşiqin” adlı təzkirə İstanbulda nəfis şəkildə çap olunmuşdur.

İ.Rüstəmbəyovun həyat və yaradıcılığı ətraflı araşdırılmasa da, AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunda şairin öz dəsti-xətti ilə həm nəsrlə, həm də nəzmlə tərtib etdiyi avtoqraf bəyazda onun həyat və yaradıcılığı, ictimai fəaliyyəti haqqında gərəkli məlumatlar öz əksini tapıb. Həmin bəyazda onun çıxışları, məktubları, vəsiyyətnamələr toplanıb. Bəyaza Nizami, Həfiz, Zəyyam kimi klassik Şərq şairləri ilə yanaşı, Zakir, Məxfi, Növrəs, Asi, Fəna, Mehdiqulu bəy Vəfa, Fatma xanım Kəminə, Məmo bəy Məmai və başqa Şuşa şairlərinin şeirləri, onların həyat və yaradıcılığı barədə məlumatlar da daxildir. Bu bəyazın ən maraqlı cəhətlərindən biri də odur ki, şeirlərin bəzilərinin ədəbiyyat tariximiz üçün müəyyən qədər əhəmiyyətli olan yazılma tarixi və səbəbləri göstərilir.

İskəndər bəy Rüstəmbəyov 1918-ci ildə vəfat etmişdir.

Ümumilikdə götürdükdə, müəyyən elmi və ədəbi mənbələrdə onun adı xatırlansa da, həyat və yaradıcılığı indiyədək tədqiq olunmamış qalır. Şairin şeirləri isə pərakəndə halda müxtəlif arxivlərə, cünglərə, şəxsi kolleksiyalara səpələnmiş haldadır. Bu maraqlı qələm sahibinin həyat və yaradıcılığının araşdırılması təkcə onun özü haqqında deyil, yaşadığı dövrün ədəbi mühiti haqqında da dəyərli məlumatlar verə bilər.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir.

Azadlıq.- 2013.- 4 iyun.- S.14.