Aran dövlətinin hakimi

Atabəylər dövlətinin yaradıcısı Şəmsəddin Eldəniz

Böyük Səlcuq dövlətinin zəifləməsi nəticəsində Sırdərya çayından Aralıq dənizi sahillərinə qədər uzanan bir ərazidə yenə də türklərin başçılığı altında bir çox dövlətlər - Xarəzmşahlar, Anadolu səlcuq sultanlığı və başqaları meydana çıxdı. Bunlardan biri də Azərbaycan Atabəyləri adı ilə tanınan Eldənizlər dövləti idi. Bu dövlətin qurucusu Şəmsəddin Eldəniz sayılır.

Həmin dövlətin tarixi və onun yaradıcısı Eldənizin tərcümeyi-halı çox sayda orijinal mənbələrin təhlili nəticəsində akademik Ziya Bünyadov tərəfindən işlənmişdir. Akademik Z.Bünyadov “XII-XIII” əsrlərdə Atabəylər dövləti əsrində göstərir ki, Şəmsəddin Eldəniz “Böyük Atabəy (atabəy əl-əzəm) adlanmağa başladı, onun böyük oğlu və sultanın ana tərəfdən qardaşı Nüsrətəddin Cahan Pəhləvan sultanın əmir-hacibi oldu, ikinci oğlu Müzəffərəddin Osman Qızıl Arslan isə sultan ordularının ali baş komandanı (əmir-sipahsalar əlkəbir) təyin edildi. Eldəniz özünün bütün əmirlərini dövlətdə yüksək vəzifələrə təyin etdi. Bu dövrdən başlayaraq, atabəy Eldənizin bütün fəaliyyəti yeni dövlət hakimiyyətinin nüfuzunun möhkəmləndirilməsinə yönəldildi. İraq sultanlığının tərkibinə daxil olan vilayətlərin və ölkələrin bütün hakimləri, o cümlədən, onun bütün vassalları sultan Arslan şaha və Böyük Atabəyə sədaqət andı içdilər. Ara müharibələri bir müddət dayandı və mənbələrin göstərdiyinə görə, xalq ”haqq-ədalət və sakitlik içərisində yaşamağa başladı".

Tarixi mənbələrdən məlum olur ki, qədim zamanlarda qıpçaqlar arasındakı adətə görə bir yerdən 40 qul satanda onlardan biri üçün pul almırdılar. Iraq səlcuq sultanı Mahmudun vəziri Əbu Həmid Əli bir tacirdən 39 qul alır və 40-cı qul olan Şəmsəddin Eldənizi müftə də olsa almaqdan imtina edir. Şəmsəddinin uzun yalvarışlarından sonra vəzir onu da öz sarayına gətirməyə razı olur. 1122-ci ilin mayında vəzir Əbu Həmid ismaillilər tərəfindən qətlə yetirildikdən sonra onun varidatı, o cümlədən qulları da sultan Mahmudun ixtiyarına keçir. Şəmsəddin Eldəniz at çapmaqda, ox atmaqda bütün sarayda seçilir və sultanın diqqətini cəlb edir. Sultan Mahmudun ölümündən sonra hakimiyyətə gələn II Toğrul (1132 - 1135) Şəmsəddin Eldənizi özünün şəxsi məmlükləri sırasına keçirir. Saray intriqalarına qarışmayan, bir-biriləri ilə ədavət aparan feodal qruplarına qoşulmayan Şəmsəddin Eldəniz tezliklə əmir rütbəsi alır, daha sonra isə o, II Toğrulun azyaşlı oğlu Arslanşaha atabəy təyin edilir. II Toğruldan sonra hakimiyyətə gələn sultan Məsud Şəmsəddin Eldənizi II Toğrulun dul qadını Mömünə xatunla evləndirir və bu nikahdan iki oğlan uşağı - Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslan, habelə adı bəlli olmayan bir qız doğulur. 1136-cı ildə sultan Məsud Atabəy Eldənizi paytaxtı Bərdədə yerləşən Aran dövlətinin hakimi təyin edir. Bərdəyə köçdükdən sonra Eldəniz müstəqil siyasət yeritmək və saray çəkişmələrindən mümkün qədər uzaqlaşmaq istəyir. O, yerli əyanlara arxalanaraq, bəzən qələmlə, bəzən isə qılıncla bir çox xırda hakimləri öz tərəfinə çəkir, tədricən ətraf əraziləri özünə tabe etdirir.

Böyük Atabəyə sədaqət andı

Sultan Məsudun ölümündən sonra onun varisləri arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə qızışır. Hakimiyyətə gəlmiş Sultan Məhəmməd müttəfiqlərinin böyük ordusu ilə birgə qəflətən Azərbaycan üzərinə hücuma keçir. Şəmsəddin onu Araz vadisində qarşılayır. Bir neçə gün davam edən döyüş Eldənizin məğlubiyyəti ilə başa çatır. O, Azərbaycan hakimliyindən əl çəkib, yalnız Arranla kifayətlənməli olur. Yalnız bir neçə il sonra, zəif iradəli sultan Süleymanın dövründə Eldəniz yenidən Azərbaycana sahib ola bilir. Təşvişə düşmüş Süleyman və onun yaxın əhatəsi II Toğrulun oğlu, Eldənizin oğulluğu Arslan şahı taxt-taca qanuni varis elan edirlər. Sui-qəsd nəticəsində sultan Süleyman öldürüldükdən sonra isə onun təşkilatçıları Arslan şahı taxta çıxarmaq qərarına gəlirlər.

1160-cı ildə 20 minlik ordunun başında Həmədana gələn Şəmsəddin Eldəniz oğulluğu Arslanşahıÿsultan taxtına çıxarır. Tacqoyma mərasiminə sultanlığın bütün vilayətlərindən və vassal ölkələrdən hakimlər gəlmişdi. Arslan şah İraq sultanlığının sultanı, Şəmsəddin Eldəniz “Böyük Atabəy”, onun oğlanları - sultanın böyük ögey qardaşı Məhəmməd Cahan Pəhləvan əmir-Hacib, kiçik qardaş Qızıl Arslan isə ordu komandanı elan olunur. Eldəniz özünün bütün əmirlərini böyük dövlət vəzifələrinə qoydurur. Tacqoyma mərasimində iştirak edən bütün əmirlər sultan Arslan şaha və Böyük Atabəyə sədaqət andı içirlər.

1161-ci ilin avqustunda gürcü çarı əvvəlcə Ani, sonra isə Dəbil şəhərini tutdu. Dəbilin 10 minə yaxın sakinini öldürüldü. 1163-cü ilin iyulunda Azərbaycan ordusu Naxçıvandan hərəkətə başlayaraq, Dəbili azad etdi və Gəncə ətrafında düşərgə qurdu. Burada toplanan hərbi şurada Gürcüstan üzərinə yürüş etmək qərara alındı. Yol boyu çoxlu tərəkəmə birləşmələri də nizami orduya qoşuldular. Üçdişli nizələrlə silahlanmış, cins atlar, yaxşı qatırlar, və döyüş arabaları ilə təchiz olunmuş gürcülər Şəmsəddin Eldənizin ordusuna hücum etdilər. Lakin onlar məğlub edildilər və III Georgi qaçmaqla canını qurtara bildi. Azərbaycan ordusu xeyli qənimət ələ keçirdi. Şəmsəddin Eldəniz qızıl və gümüş su qablarını adamların su içməsi üçün Həmədanın cümə məscidinə göndərdi.

Böyük tarix yazan hökmdar

Belə ağır məğlubiyyətə baxmayaraq, gürcülər 1164-cü ilin yazında yenidən Anini ələ keçirib onu taladılar. Özünü yetirən Şəmsəddin Eldəniz onları qovdu və şəhərin bərpası haqqında göstəriş verdi. Bu yürüşdə iştirak etmiş tarixçilərdən biri yazırdı: “Gürcülər biabırcasına məğlub oldular. Onlardan o qədər qənimət ələ keçirildi ki, saya-hesaba gəlməz. Axurları gümüşdən tökülmüş çar tövləsi ələ keçirilmişdi. Çarın gümüşdən tökülmüş iri çənləri olan çaxır anbarı da tutuldu. Bu çənlərin göndərilməsindən ötrü xüsusi arabalar lazım gəlirdi. Bunlardan birini sultana göndərdilər. Sultana bununla birlikdə həmçinin o vaxt tədavüldə olan iki min dinar pul da göndərdilər. O, qızıl və gümüşdən düzəldilmiş çənləri Həmədana, məscidə yolladı ki, adamlar onlardan su içsinlər. İkinci bir çəni türkmənlər ələ keçirib, tikə-parça etdilər. Müsəlmanlar həddən artıq qənimət qazanaraq, çoxlu adam qırdılar. Abxaziya çarı qaçmağa üz qoydu və sıx meşədə gizləndi. Ərmənlərin şahı üç tay yük ələ keçirdi ki, bunların birində qızıl və gümüş qablar, ikincisində xaçları qızıl və gümüşdən tökülmüş və bahalı daş-qaşla bəzədilmiş tayı-bərabəri olmayan çar sovməsi, üçüncüsündə isə çarın xəzinəsi vardı. Həmin tayın içində olan qızıl, gümüş və daş-qaşın qiymətini heç cür hesablamaq mümkün deyildi.”Eldəniz faktiki olaraq bütün ölkənin hakiminə çevrilir. Hakimiyyətin bu cür mərkəzləşməsi Bağdad xəlifəsini və iri vilayətlərin hakimlərini qorxuya salır. Onlar öz üstünlüklərini əldən vermək istəmirdilər. Xəlifə Arslan şahı sultan kimi tanımaqdan imtina edir və narazı əmirlərin koalisiyasını yaratmağa başlayır. Bu məqsədlə o, özünə sadiq səlcuq şahzadələrindən birinə söz verir ki, onu sultan taxtına çıxaracaqdır.

Eldəniz əmirlərin birləşməsini qabaqlayaraq onların öz ərazilərinə yeriyərək, ordularını darmadağın edir. Ən parlaq qələbəsini Həmədan, Rey və Qəzvin yaxınlığında qazanır. Bu qələbələrdən qorxuya düşmüş əmirlərin çoxusu sultandan vassal asılılığında olduğunu etiraf etmək zorunda qalır. Rey hakimi İnanc hətta məcbur qalıb öz qızını Böyük Atabəyin oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvana verir.

1175-ci ildə Böyük Atabəyin xanımı, səlcuq sultanı II Toğrulun dul qadını Möminə xatun, bir ay sonra isə Eldəniz dünyasını dəyişir. Azərbaycan Atabəylər dövlətinin möhkəmlənməsində böyük xidmətləri olan bu böyük qadının xatirəsini əbədiləşdirmək üçün onun məzarı üzərində dahi Azərbaycan memarı Əbubəkr Əcəminin yaratdığı möhtəşəm məqbərə ucaldılır. Məqbərənin tikintisinə Böyük Atabəyin sağlığında başlanılır, onların oğlanları Cahan Pəhləvanın dövründə, 1186-cı ildə bu iş sona çatdırılır. Görünür, Möminə xatunu Cahan Pəhləvanın arvadı sayan bəzi sənətşünasların yanlışlığı da buradan gəlir. Akademik Z.M.Bünyadovun yazdığına görə, Cahan Pəhləvanın üç hərəmi olub: Zahidə xatun, İnanc xatun və Quteybə xatun. Böyük Atabəy Şəmsəddin Eldəniz isə Naxçıvanda vəfat etmiş, lakin Həmədanda dəfn olunmuşdur.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 16 iyun.- S.14.