Türk əlifbasının
ən “nəhəng nəzəriyyəçisi”
Maarifpərvər
ziyalı Fərhad Ağazadə
Məlum
olduğu kimi, XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəlləri
Azərbaycanda maarifçilik və savadlanma sahəsində
mühüm mərhələ olmuşdur. Bu istiqamətdə
bir çox ziyalılarımız misilsiz rolu oynamışlar
ki, onlar haqqında dəfələrlə söz
açmışıq. Belə ziyalılarımızdan biri də
Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının məzunu,
publisist Fərhad Ağazadə olmuşdur.
Fərhad
Ağazadə 1880-ci
il avqustun 12-də Şuşa şəhərində
anadan olmuşdur. Hələ kiçik yaşlarından zəkası
və istedadı ilə yaşıdlarından seçilən
Fərhad Şuşa şəhər məktəbini bitirdikdən
sonra 1898-ci
ildə Zaqafqazyia (Qori) Müəllimlər
Seminariyasına qəbul olmuş,
1900-cı ildə oranı bitirmişdir. O, həmin ildən - 1900-1905-ci illərdə əvvəlcə
Xaçmazda, sonra da Gorusda kənd məktəblərində, 1905-ci ildə isə
Bakıdakı rus-Azərbaycan məktəblərində
müəllimlik etmişdir.
Maarifpərvər
ziyalı F.Ağazadə hələ 1910-cu illərdə Azərbaycan
ədəbiyyatı və dilinin inkişafı ilə
maraqlanmağa başlamış və bu sahədə xeyli
iş görmüşdür. O, 1912-ci ildə “Ədəbiyyat
məcmuəsi” adlı kitab tərtib edib çapdan
buraxdırmışdır. Onun ərəb əlifbasının
yeni, latın
əlifbası ilə
əvəz edilməsində böyük xidmətləri
olmuş, 1906-cı ildə yeni əlifba layihəsi tərtibi
ilə bağlı bu sahədə xeyli
çalışmışdır. Amma o zaman Azərbaycandakı
mövcud vəziyyət, çar
Rusiyasının müstəmləkəsi şərtləri
altında maarifçi ziyalı
arzularını reallaşdıra bilmir və onun uzun zaman
çəkdiyi zəhmət işıq üzünə
çıxarılmır.
Məlum
olduğu kimi, “28 aprel işğalından sonra
Azərbaycanda İttifaq hökuməti bir
sıra tədbirlər həyata keçirməyə
başladı. Ümumittifaq Komitəsi yaradıldı. Fərhad
Ağazadə bu komitənin və Yeni türk əlifbası
Azərbaycan Komitəsinin üzvü seçildi. O, türk əlifba
komitəsinin işində həm elmi təşkilatda, həm
də yeni əlifbaya aid nəzəri məsələlərin
hazırlanmasında çox yaxından iştirak edir. Onun ”Ərəb
əlifbası türk dilinə niyə yaramır?", “Yeni
türk əlifbalarının unifikasiyası üzrə
materiallar”, “Azərbaycanda yeni türk əlifbasının
inkişafı və həyata keçirilməsi tarixi”, “Yeni
türk əlifbasının tarixi” kimi əsərləri
xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bunlardan başqa,
F.Ağazadənin dilçiliyə aid “Türk-tatar dillərində
səslərin nisbi münasibətini bilmək bizə nədən
ötrü lazımdır?”, “Yazı qaydalarında
mümkün ixtisarlar məsələsinə dair” və s. məqalələri
vardır"(Vikipedia).
“Azərbaycan” qəzetinin ən fəal
yazarlarından
F.Ağazadə şərqin ilk demokratik dövləti
olan Azərbaycan Cümhuriyyətininÿ rəsmi orqanı “Azərbaycan”
qəzetinin ən
fəal yazarlarından biri olub. Belə ki, qəzetin çox
nadir səhifələrində onun imzasına rast gəlinmir. 1919-1920-ci illərdə isə, demək olar ki, “Azərbaycan”ın
hər nömrəsində F. Ağazadənin müxtəlif
mövzularda yazıları dərc edilib. Ziyalı məqalələrində
xalqının, millətinin nicatını elmdə, təhsildə
gördüyünü yazır, yetişən gəncliyi təhsil
almağa çağırırdı. Publisistin qəzetin 18
yanvar 1918-ci
il 66-cı nömrəsində yazdığı “Bakıda
xalq məktəbi müdirlərinin
yığıncağı” adlı məqaləsində
deyilir: “İki
gündür ki, Azərbaycanda camaat məktəb müdirləri
maarif nəzarəti dəvəti ilə Bakıya
yığılıb, katib məsələlərinin
müzakirəsi ilə məşğuldur. Bu, bir ağır
vəzifədir. Çünki məktəbimizin halı
çox pərişan olduğu üçün də
müalicəyə möhtac bir çox dərdləri var. Məhəlli
müzakirəyə qoyulacaq o qədər məsələlər
var ki, yığıncağın müddəti tamam bir il də
çəksə, bunların öhdəsindən gələ
bilməz”.
O,
kitabların az olması, 80-ci illərdə Axund Molla Əbdülsəlam
və Qadir Əfəndi tərəfindən
yazılmış əqaid kitablarının 7-8 yaşlı
uşaqlar üçün yox, 15-20 yaşlılar
üçün olduğunu, lakin bunu azyaşlı uşaqlara
dərs vəsaiti kimi edildiyini, dilinin çox qəliz
olduğunu yazır: "...Ana
dili ilə yox, əcnəbi və biganə bir dildə
yazılmış bu ərəb duaları heç bilmirsiniz məsum
balaların yenicə nəşvü-nüma edən zehnlərini
nə dərəcədə korşaldır..." (24 yanvar 1918-ci il H 72).
F.Ağazadə
cəmiyyətdə baş verən bütün hadisələrə
məqalələrində yer verir. “Hər işə çarə
vardır” adlı məqaləsi “Azərbaycan”ın 1 yanvar
1919-cu il 76-cı nömrəsində yer alır: “Yollarda
özümüzdən qulluqçumuz olmadığından
xaricilər dəxi bilmirlər ki, onlar getsələr, yol fəna
olacaqdır. Ona görə də bildiklərini itirirlər”.
“Maarif
müfəttişlərinin yığıncağına dair”
adlı məqalə qəzetin 5 yanvar 1919-cu il 79-cu nömrəsində
yer alır: “İşbu
yığıncağın 8-ci iclasında dərs
kitablarının intixabı məhəlli müzakirələr
qoyulacaq. Vəqtin qeyri-müsaid olduğu cəhətilə hələlik
hazırda bulunan kitablara qənaət edilir”.
9 yanvar 1919-cu il 83-cü
sayında yazır: "...Yüz
ildən çoxdur ki, rus əsgəri Qafqaz qitəsini
işğal etmişdir. Sair qafqazlılar ilə bahəm azərbaycanlılar da rus mətnətini qəbul
edərək kəmali-sidq və ixlasi-qəlblə
davranıb, yeri düşdükcə özünün
hamıdan doğru və sadiq bir təbəə
olmasını qalən və felən qəvi dəlillər
ilə sübut etmişdir".
Demokratik
cümhuriyyətin süqut etdirilməsi, müstəqilliyimizin
istilaçılar tərəfindən məhv edilməsi
böyük ziyalını çox sarsıtmışdı.
Çox keçmədi ki, o, sağalmaz bir xəstəliyə
düçar oldu.
Amansız xəstəliklə
yarımçıq qalan işlər...
1929-cu
ilin iyun ayının 26-da Fərhad Ağazadə rəsmi
işi ilə bağlı Mahaçqalayaÿ ezam olunur və
geri qayıdarkən yolda onun səhhəti pisləşir.
Bundan sonra o, “qida borusunun daralması”ndan əziyyət çəkməyə
başlayır. Bir müddət Bakıda müalicə olunsa
da, səhhətində irəliləyiş hiss olunmur. Onu
müalicə edən həkimin 19 dekabr 1929-cu il tarixdə
verdiyi arayışda xəstənin təkrar ciddi müalicə
olunması vacibliyi göstərilir. O dövrdə belə xəstəliklərin
ən yaxşı müalicəsi Leninqrad Rentgen-Radioloji
Institutunda aparılırdı. Bu məqsədlə, müalicəsinin
təşkili xahişi ilə Fərhad Ağazadə, 2 fevral və 9
mart 1930-cu
il tarixli məktublarla ÜMYTƏK-nə müraciət edir.
1930-cu il martın 3-də Xalq Səhiyyə
Komissarlığı Fərhad Ağazadənin Leninqrad Rentgen-Radioloji İnstitutunda müalicəsinə
kömək olunması xahişi ilə Leninqrad Vilayət Səhiyyə
Şöbəsinə teleqram vurur və beləliklə də,
maddi və təşkilati köməklik alan Fərhad
Ağazadə Leninqrada müalicəyə gedir. Oÿmartın
21-dən etibarən Leninqradda Rentgen-Radioloji İnstitutun
cərrahiyyə şöbəsində müalicəyə
başlayır. Ona əməliyyat edilməsi təklifinə
razılıq vermir. O, “həyatının ən nəcib
dostu” adlandırdığı həyat yoldaşı Gövhər
xanıma 2 aprel tarixli məktubunda yazırdı: "Mən əməliyyata
razılıq vermədim. Rentgen şüası ilə
müalicə edəcəklər. Əgər vəziyyətim
pisləşsə, çıxıb evə qayıdacam".
Bundan 2
həftə sonra, aprelin
17-də Bakıya qayıdır,
müalicə götürməsinə baxmayaraq, onun səhhətində
yaxşılığa doğru heç bir irəliləyiş
olmur.
Görkəmli
maarifçi pedaqoq, dilçi, yazıçı-publisist,
nüfuzlu ictimai xadim, “latın əlifbasının
düşmənləri arasında belə bu əlifbanın ən
nəhəng nəzəriyyəçilərindən biri kimi
qiymətləndirilən” Fərhad Ağazadə 1931-ci il yanvar
ayının 4-də dünyasını dəyişir. O zaman
Fərhad Ağazadənin ölümü ilə əlaqədar "Komminist" qəzetində
verilən nekroloqda deyilirdi: “Ağazadə yoldaşın ən
böyük xidmətlərindən birisi də onun yeni
türk əlifbasının yayılması yolundakı
mübarizəsidir. Türk əlifbasının yeni latın
sisteminə keçirilmə məsələsi irəli
atılan gündən Ağazadə yoldaş bunun
böyük mədəni nəticələr verəcəyini
nəzərə alaraq yeni əlifbanın qəbul edilməsi
və yayılması yolunda aktiv mübarizəyə
başlamışdır. Ümumittifaq Mərkəzi Yeni
Türk Əlifba Komitəsinin üzvü olaraq Ağazadə
yoldaş yeni əlifbanın bütün Şuralar İttifaqı
türk, tatar xalqları arasında da yayılmasına
çalışmışdır”.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə
Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə
çap edilir
Azadlıq.- 2013.- 21 iyun.- S.14.