Nizamini yetişdirən zəngin bilik xəzinəsi

Gəncənin elm və yaradıcılıq mühiti

Azərbaycanda qədim kitabxanaların inkişaf etdiyi böyük mərkəzlərdən söz düşən zaman, Gəncənin adını da xüsusi qeyd etmək lazımdır. Elmi-tədris müəssisələri və kitabxanaların artmaqda olduğu XII əsrdə bu şəhərdə Nizami Gəncəvi kimi dahi bir şair yetişmişdi. Həyatı boyunca doğulduğu doğma şəhərdən kənara çıxmayan filosof şairin dərin bilgisi və dünyagörüşü heçdən yaranmamışdı. O, bu ensiklopedik bilikləri Gəncə kitabxanalarından oxuyub öyrənmişdi.

Çünki şairin əsərlərindən də görünür ki, o, dövrünün elmləri ilə bağlı hərtərəfli məlumatı olmuşdur. Yazılı mənbələrdən məlum olur ki, Nizami gənc yaşlarından fəlsəfi biliklərin öyrənilməsinə xüsusi maraq göstərmişdir. Şair “Xosrov və Şirin” poemasında XII əsrdə Bərdə şəhərindəki qədim əlyazmalar saxlanan zəngin kitabxanalardan bəhs edir:

Məlum hekayədir “Xosrov və Şirin”,

Dastan yoxdur əsla bu qədər şirin.

Ruhu oxşasa da bu gözəl dastan,

Pərdədə qalmışdı bu gəlin çoxdan.

Tanıyan yoxdur bu gözəl alması,

Bərdədə var idi bir əlyazması.

Yazdığı əsərlərdən məlum olur ki, şair dil, ədəbiyyat, tarix, fəlsəfə, poetika, astronomiya, coğrafiya, təbiətşünaslıq, ilahiyyat, musiqi, təbabət və s. kimi elmlərə dərindən bələd olmuşdur. Bundan başqa, o antik dünya mədəniyyəti haqqında yazılmış saysız-hesabsız əsərləri də oxumuşdur. Bu bir daha sübut edir ki, Nizaminin yaşadığı ərazidə dünyanın tanınmış elm ocaqları ilə əlaqəsi olan zəngin kitabxanalar vardı. Eyni zamanda, bu dövrdə Gəncə, Təbriz, Bağdad və başqa mədəni mərkəzlər, o cümlədən böyük mədəniyyət və elm ocaqları arasında kitab mübadiləsi üçün yaxşı imkanlar da olmuşdur.

Azərbaycan zaman-zaman yadelli hücumlara məruz qaldığına görə orta əsr kitabxanaları haqqında məlumatlar çox azdır. Amma Azərbaycanda XII əsrdən başlayaraq ədəbiyyat, maarif və mədəniyyətin yeni bir inkişaf mərhələsinə qədəm qoyduğunu nəzərə alsaq, belə böyük kitabxanaların mövcudluğuna da şübhə yeri qalmır. Şübhəsiz, Nizami kimi parlaq bir mütəfəkkiri yalnız belə zəngin kitabxanalar yetişdirə bilərdi.

“Ən nadir sənət inciləri, əlyazmaları Gəncədə...”

Tarixçi Yaqub Mahmudov həmin dövr haqqında yazır: “Nizamini Xilafətin süqutundan sonra siyasi və iqtisadi dirçəliş dövrünü yaşayan Azərbaycan mühiti yetişdirmişdir. Bu mühit Sasani və Xilafət imperiyalarının süqutundan sonra da uzun müddət Yaxın və Orta Şərq ölkələri ilə - Orta Asiya, İran, İraq, Misir və Suriyanın mədəni mərkəzləri ilə sıx əlaqədə idi. Nizami yaradıcılığının maya bağladığı Gəncə isə böyük sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət mərkəzi idi. Gəncə həm də bütün Şərqdə ən böyük elm və təhsil ocaqlarından biri idi. Bütün türk-islam hökmdarı islam dünyasının xristian sərhədi yaxınlığında yerləşən ən böyük istehkamlardan biri olan Gəncənin tərəqqisinə mühüm diqqət yetirirdilər. Dünyanın hər tərəfindən ən nadir sənət inciləri, əlyazmaları Gəncəyə toplanmışdı. Gəncə ədəbi mühitində Əbül-Üla Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi kimi nadir sənətkarlar yetişmişdi. Buna görə də Nizami istedadının parlaması üçün Gəncədə əlverişli şərait var idi. Elə gənc İlyası da Nizami zirvəsinə məhz bu mühit ucaltmışdı”.

Bununla bərabər, günümüzə Nizaminin yaşadığı dövr, XII əsr Gəncə mühiti, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı haqqında çox qiymətli faktlar gəlib çıxmışdır. Tədqiqatçı Pərviz Kazımi “Səfəvilər dövründə Azərbaycanda kitabxana işi” kitabında bu dövrlə bağlı çox maraqlı faktları üzə çıxarmışdır. Məlum olduğu kimi, bu dövrdə Azərbaycanda elm, mədəniyyət, ədəbiyyat, incəsənət, sənətkarlıq böyük inkişaf yolu keçmişdi. Böyük şəhərlərdə məktəblər, mədrəsələr fəaliyyət göstərir, kitabçılıq inkişaf edir, zəngin kitabxanalar fəaliyyət göstərirdi.

Bir çox yazılı mənbələrdə belə faktlara rast gəlsək də, əsas məlumatları böyük şairin öz əsərlərindən də ala bilərik. Həmin dövrlə bağlı dəyərli araşdırmaları olan akademik Ziya Bünyadov və akademik Əziz Mirəhmədov da bu faktları dəlillər əsasında təsdiqləyirlər. Onlar orta əsrlərdə Azərbaycana səfər etmiş Yaqut Həməvinin “Məcməul Buldan” əsərinə istinad edərək göstərirlər ki, XI-XII əsrlərdə Gəncədə “Dar-əl-kütub” adlı zəngin saray kitabxanası və başqa kitabxanalar olmuşdur. Bu kitabxanada Xəddad ibn Bəkran Əbu-əl-Fədl ən-Naxçıvani kitabdar vəzifəsində çalışmışdır. O cümlədən, Nizamişünas professor R.Əliyev bu dövrdə Gəncədə mütaliə üçün hər cür kitabın tapılmasının mümkün olduğunu yazır.

Məşhur “Dar-əl-kütub” kitabxanası...

“Dar-əl-kütub” kitabxanasının ictimai kitabxana olduğu ehtimal edilir. Belə ki, maraq göstərən hər kəs buradan istifadə edə bilmişdir. XII əsrdə Gəncədə belə bir kitabxananın olması şübhə doğurmur. Tarixçilərin qənaətinə görə, Yaqut Həməvinin qeyd etdiyi “Dar-əl-kütub” kitabxanası isə dövrün ən böyük kitabxanalarından biri olmuşdur ki, qaynaqlarda adı xüsusi qeyd olunmuşdur. Tədqiqatçı Q.Kəndli də XI əsrdə Gəncədə zəngin saray kitabxanasının mövcud olduğunu yazır. Belə məlum olur ki, bu, onun tədqiqatında qeyd olunan kitabxana ilə eynidir. Belə məlum olur ki, Gəncə kitabxanaları da Bərdə kitabxanaları kimi çox zəngin və nadir kitab fonduna malik kitabxanalar olmuşdur. Bunu onunla əlaqələndirmək olar ki, Gəncə böyük mədəniyyət və ticarət mərkəzi olduğuna görə, dünyanın müxtəlif ölkələrindən gələn tacirlər burada kitaba böyük tələbatın olduğunu bilirdilər. Demək ki, o qiymətli kitabların xeyli hissəsi də tacirlər vasitəsilə bura gəlib çıxırdı. Bundan başqa, kitabşünas alim İmadəddin Zəkiyev də “Azərbaycan kitabının inkişaf yolu” adlı əsərində Gəncə kitabxanasında 10-dan çox xarici dildə kitab saxlanıldığını yazırdı.

Tarixi faktlar göstərir ki, Atabəylərin hakimiyyəti dövründə də Gəncədə böyük saray kitabxanası (kitab evi) ən zəngin və nadir kitab fonduna malik bir kitabxana kimi şöhrət tapmışdı. Öz hakimiyyətləri dövründə mədəniyyətin inkişafına qayğı göstərən Atabəylər kitabxananın inkişafına və fondunun zənginləşdirilməsinə xüsusi qayğı göstərirdilər. Bu kitabxana demək olar ki, bütün Şərq ölkələrindən ən qiymətli əlyazma kitabları alırdı. Kitabxananın özündə də kitabların üzü köçürülüb çoxaldılırdı. O cümlədən, sarayda şairlər məclisi var idi. Ancaq Nizami heç zaman saraya getmədiyindən, bu məclisdə də iştirak etmirdi. Nizaminin dayısı Xacə Ömər saray kitabxanasına rəhbərlik etdiyindən, bu zəngin kitabxananın qapısı onun üzünə açıq idi.

Dayısının sağlığında kitabxanadan geniş istifadə edən şair onun ölümündən sonra bu əlaqənin zəifləməsinə təəssüf hissini ifadə edirdi. Yaşadığı dövrdə şərqin böyük şairi kimi məşhurlaşan Nizaminin yaradıcılığı da bu elm ocaqları üçün böyük bir xəzinə idi. Dahi şairin əsərləri yalnız yaşadığı ərazidə deyil, Gəncəylə gediş-gəliş əlaqələri olan şəhərlərdə də yayılırdı. Nizaminin yaşayıb-yaratdığı bu dövr sonrakı mərhələdə də elm və mədəniyyət mərkəzlərinin inkişafına təkan verdi və daha zəngin kitabxanaların formalaşmasına əsas yaratdı.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 9 mart.- S.14.