Muğamın yanğılı səsi Zabul Qasım

Ustadlar məclisinin yaraşığı

Qarabağ muğam ifaçılığı məktəbinin tanınmış nümayəndələrindən biri də xalq arasında Zabul Qasımdır. O, “Zabul-Segah” muğamının bənzərsiz ifaçısı olmuş, Şuşada və Bakıda muğam məclislərində və “Şərq konsertləri”ndə çıxış etmişdir. Zabul Qasım eyni zamanda Şuşada tamaşaya qoyulmuş Üzeyir Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasında Məcnunun atası rolunu məharətlə ifa etmişdir.

Görkəmli xanəndə Abdullayev Qasım İbrahim oğlu 1873-cü ildə Şuşada anadan olmuşdur. Müasirlərinin yazdığına görə, orta boylu, xoşsifət bir adam olan Qasım avropasayağı şux geyinərdi. Onun çox yanğılı səsi vardı. Qasım Abdullayev məclis xanəndəsi olsa da Şuşanın səfalı yerləri sayılan “Səkili bulaq”da, “Şır-şır”da və “Şəmilin bağı”nda, zəhmətkeş kənd adamlarının ən çox toplandığı yerlərdə tez-tez çıxış edərdi.

Görkəmli xanəndə İslam Abdullayev öz xatirələrində Qasım haqqında belə bir əhvalat söyləyirmiş: “1913-cü ilin səfalı yay günlərindən birində ”İsa bulağı"nda bir neçə məclis qurulmuşdu. Bu məclislərə Qarabağın bütün adlı-sanlı xanəndələri dəvət edilmişdi. Hər məclisdə bir xanəndə vardı. Məclislərin birindən Qasımın adamı valeh edən xoş səsi eşidildi. O, “Zabul” oxuyurdu. Qasımın səsini eşidən bütün xanəndələr, hətta rəhmətlik Cabbar Qaryağdı oğlu belə qavalı yerə qoyub Qasımın vurduğu şirin xalları, gözəl guşələri maraqla dinləyirdi. Həmin vaxt, mən Şuşa taciri Hacı Bəşirin məclisində “Rast” oxuyan xanəndə Xanlıq Şükürə qulaq asırdım...".

Həmin məclisdə Hacı Bəşir “palazqulaq” bir yüzlük çıxarıb Şükürün alnına yapışdırıb, ondan acığa bir “Zabul” oxumağı xahiş etsə də, Xanlıq Şükür:

“Ağa, Qasım olan məclisdə mən ”Zabul" oxumaram" deyə cavab vermişdi.

Görkəmli musiqişünas Firudin Şuşinski “Azərbaycan xalq musiqiçiləri” kitabında yazırdı: “Azərbaycan xalqının məclislərində ”Segah" muğamı daha çox intişar tapmışdır. Bu muğamı ustalıqla oxumaqda Azərbaycan müğənniləri, demək olar ki, Yaxın Şərqin müğənnilərini geridə qoymuşlar. Lakin XIX əsrin son illərində xanəndələrimiz “Zabul-segah”a daha çox meyl edirdilər. Cabbar Qaryağdı oğlunun yazdığına görə, tara “Zabul” pərdəsini məşhur tarzən Sadıqcan əlavə etmişdir. Sadıqcanın bu ixtirasından sonra istər bəm, istərsə də yüksək səs diapazonuna malik xanəndələrə “Zabul” oxumaq daha əlverişli idi. Çünki “Segah” muğamını tamam-dəstgah (yəni “Mayei-zabul”, “Manəndi-Müxalif”, “Orta Segah”, “Məxluq”, “Şikəsteyi-fars”, “Mübərriğə”, “Ərağ”, “Yədi hasar”, nəhayət, “Aşiqi-guş” şöbəsindən sonra təkrar “Zabul”a qayıtmaq) oxumaq üçün “Zabul-segah” öz həcmi etibarı ilə xanəndəyə daha gözəl şərait yaradır. Məşədi Qasım “Zabul” muğamını çox gözəl ifa edirdi. Onun oxuduğu “Zabul” son dərəcə lirik mahiyyət daşımaqla, həddindən artıq gözəl guşə və şirin xalları ilə bütün başqa xanəndələrin oxuduqları “Zabul”dan fərqlənirdi. Buna görə də Qasımdan sonra gələn xanəndələr, xüsusilə Musa Şuşinski, Bülbül, Xan Şuşinski, Əli Cavad oğlu və Zülfü Adıgözəlov kimi peşəkar xanəndələr, “Zabul” oxumaqda, məhz Qasım Abdullayevi təqlid edirdilər...".

Şuşadan Bakı konsertlərinə...

XX əsrin əvvəllərində Zabul Qasım Bakıda bir neçə dəfə konsert vermiş və tamaşaçıların sonsuz rəğbətini qazanmışdır. Zabul Qasım ilk dəfə Bakı tamaşaçıları qarşısında 1903-cü ilin yanvar ayının 27-də H.Z.Tağıyevin teatr binasında verilən “Şərq konserti”ndə Cabbar Qaryağdı oğlu, Şəkili Ələsgər və Seyid Mirbabayevlə birlikdə çıxış etmişdir. Bu konsertdə Qasım “Zabul-segah”ı böyük bir məharətlə ifa etmişdi. “Kaspi” qəzeti “Şərq konserti” və onun ifaçıları haqqında çap etdiyi məqalələrin birində Qasımın xanəndəlik, fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmişdir. Qəzetdə deyilirdi ki, “Konsertin birinci şöbəsində, bir neçə vaxt bundan əvvəl Şuşadan gəlmiş müğənni Qasım çıxış etdi. O, gözəl səsi ilə ”Segah" muğamını olduqca şirin oxudu...".

Rus jurnalistlərindən biri konsertdə ifaçıların məharətindən və onların tərkibi müxtəlif millətlərdən olan tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılandığından bəhs edərək yazmışdır: “Əgər mən antreprenyor olsaydım, dünənki ifaçıları bir dəqiqə belə fikirləşmədən Peterburqa aparardım. Onlar orada müvəffəqiyyət qazanardılar. Onları dinləməyə gələr, dinlər və ağlardılar. Rus dinləyiciləri insana kədər aşılayan melodiyanın təsiri altında ağlar “xalq” adlandırdığı, azadlıqdan məhrum olan bu adamların taleyinə göz yaşı tökərdilər. Ürək parçalayan qüssə dolu yekrəng şərq müğənnisi hər hansı bir rus üçün anlaşılardı. Bu qonşu xalqların taleyində çox oxşar cəhətlər var".

“Qasım ölmədi, ”Zabul" öldü..."

Zabul Qasım təkcə peşəkar xanəndə deyildi, o, eyni zamanda bir opera artisti kimi də tanınmışdı. Onu səhnəyə ilk dəfə dəvət edən və sənətkarlığına yüksək qiymət verən görkəmli bəstəkar Zülfüqarbəy Hacıbəyov olmuşdur. O, görkəmli bəstəkarın xahişi ilə 1913-cü il avqust ayının 7-də Şuşa yay klubunda tamaşaya qoyulmuş “Leyli və Məcnun” operasında Məcnunun atası rolunda məharətlə oynamış, dinləyiciləri valeh etmişdi. Bundan sonra teatr tamaşalarının afişa və proqramlarında Qasımın adı tez-tez çəkilir. Əlbəttə, bu təsadüfi deyildi. Zabul Qasım geniş kütlələri qəflətdən ayıltmaq, onlara feodal-patriarxal həyatın ziddiyyətlərini, din xadimlərinin riyakarlıqlarını anlatmaq üçün teatr tamaşalarının faydalı olduğunu bilirdi. Onu səhnəyə bağlayan da bu idi.

Zabul Qasım “Sport-Rekord” şirkətinin dəvəti ilə 1914-cü ildə Tiflis şəhərinə gedərək səsini vala yazdırmışdır. Həmin vaxt Zabul Qasım “Zabul-segah”, “Bayatı-Şiraz”, “Humayun”, “Şur”, “Mahur-Hindi” və bir neçə təsnif oxumuşdur.

Zabul Qasımın oxuduğu Azərbaycan şairlərinin qəzəlləri və xalq mahnıları olmuşdur. O, Seyid Əzimin:

Dünən gecə mənə bir mahiparə həmdəm idi,

Ki, mən cəmalı ilə gözlərim münəvvər idi - beyti ilə başlanan qəzəlini “Zabul”da oxuyardı.

F.Şuşinskinin həmin kitabında oxuyuruq: “Zabul Qasımı yaxşı tanıyan, onunla uzun illər dostluq edən böyük müğənni Seyid Şuşinski deyirdi: ”Məşədi Qasım sözün həqiqi mənasında böyük xanəndə idi. Bu adam incəsənət üçün yaranmışdı. O, həmişə tarzən Məşədi Zeynalla oxuyardı. Qasım elə bil “Zabul” muğamı ilə ekiz yaranmışdı". Zabul Qasım Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra incəsənət sahəsində çalışmış, var qüvvəsini Azərbaycan musiqisinin inkişafına həsr etmişdir...".

Görkəmli xanəndə ömrünün son illərində Şuşa musiqi məktəbində muğamatdan dərs demiş, incəsənət işçilərinin respublika həmkarlar ittifaqı şurasının sədri vəzifəsində çalışmışdır.

Zabul Qasım 1927-ci ildə Şuşada vəfat etmişdir.

Zabul Qasımın ölüm xəbərini eşidən Cabbar Qaryağdı oğlu demişdir: “Mən Qasımın ölümünə ağlamıram, ”Zabul"un ölümünə ağlayıram: Qasım ölmədi, “Zabul” öldü"!

Doğrudan da Cabbar Qaryağdı oğlu haqlı idi. Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində “Zabul” muğamını Məşədi Qasım kimi şirin və məharətlə oxuyan ikinci bir xanəndə olmamışdır".

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 14 mart.- S.14.