Şərq dünyasının böyük dühası

Şihabəddin Yəhya Sührəverdi

Şərq fəlsəfəsinin böyük simaları içərində Şihabəddin Yəhya Sührəverdinin adı parlaq hərflərlə keçir. O, XII əsrin məşhur Azərbaycan filosoflarından, islam mistisizminin ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. “Şeyx əl-Məqtul” və “Şeyx əl-İşraq” ləqəbləriylə tanınan Sührəverdi böyük sufi və İşraqilik fəlsəfi məktəbinin banisidir.

Şihabəddin Sührəvərdinin onlarla əsərinin müxtəlif tarixlərdə köçürülmüş əlyazma nüsxələri dünyanın otuzdan çox kitabxanasında saxlanılır. Belə nüsxələrin sayı yüzə yaxındır. Onların əksəriyyəti AMEA Əlyazmalar İnstitutunda, Sankt-Peterburqda Şərqşünaslıq İnstitutunda, Türkiyədə Sultan Fateh, Yusif Ağa, Əsəd Əfəndi, Aya Sofiya Muzeyi, İstanbul universiteti, İranın müxtəlif mədrəsələri, Tehran Universiteti kitabxanalarında, İraqda Bağdad universiteti kitabxanasında, Hindistanda Bankipur kitabxanasında, İngiltərədə Britaniya muzeyi kitabxanasında, Fransada Paris Milli Kitabxanasında və onlarla belə kitabxanalarda qorunur.

Azərbaycanda Sührəvərdinin həyatı, yaradıcılığı, fəlsəfi irsi ilə bağlı ilk tədqiqatlar AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov tərəfindən aparılmışdır. Şihabəddin filosofun ləqəbidir. Sührəvərdinin öz adı mənbələrdə müxtəlif şəkildə qeyd edilmişdir. Bu məsələ ilə xüsusi maraqlanan ibn Xəllikan onun haqqında yazır: " Deyilmişdir: onun adı Əhməddir, deyilmişdir onun künyəsi, yəni Əbülfütuh elə onun adıdır".

Zəkəriyyə Qəzvini və onun kitabının şərhçisi Əbdürrəşid Bakuvi, həmçinin Səlahəddin Səfədi Şihabəddin Sührəvərdinin adının Məhəmməd olduğunu yazmışlar. Qütbəddin Şirazi isə filosofun adının Ömər olduğunu qeyd etmişdir. Filosofun həyat və yaradıcılığını tədqiq edən AMEA-nın müxbir üzvü Z.C.Məmmədov filosofun öz şagirdi Şəmsəddin Şəhrəzuri və Yaqut Həməviyə istinad edərək filosofun tam adı və ləqəbinin Şihabəddin Əbülfütuh Yəhya ibn Həbəş ibn Əmirək Sührəvərdi olduğunu qeyd edir.

Tədqiqatçılardan Hilmi Ziya Ülkən Sührəvərdinin Azərbaycanda doğulduğunu, V.A.Qordlevski isə onun etnik mənşəcə azərbaycanlı olduğunu yazmışlar. Zakir Məmmədov və Malik Mahmudov da filosofun etnik mənşəcə Azərbaycan türkü olduğunu qeyd etmişlər.

Şihabəddin Sührəvərdinin doğum tarixi haqqında müxtəlif məlumatlar olsa da, Z.C.Məmmədov yazır: “Şihabəddin Sührəvərdinin yalnız gənc adlandırılması faktı göstərir ki, o, ən çox 38 il yaşamışdır. 587-ci hicri ilindən 38 il çıxdıqda mütəfəkkirin təqribən 549-cu (1154-cü il) ildə doğulduğu müəyyənləşdirilmiş olar”.

Gənclik dövrü haqqında tarixi mənbələrdə məlumat azdır, amma tədqiqatçı alim Z.Məmmədov onun imkanlı ailədə böyüdüyünü qeyd edir. Şihabəddin Sührəvərdi "kiçik yaşlarında elm və fəlsəfə öyrənmək üçün Marağaya getmiş, orada Məcdəddin Cilidən təhsil almışdır". İbn Xəllikan Şəmsəddin Şəhrəzuri və Yaqut Həməvinin bu məlumatlarına əlavə edərək yazır ki, Şihabəddin Sührəvərdi "fəlsəfənin və fiqhin əsaslarını hər iki sahədə məşhur olana qədər Azərbaycan əyalətlərindən Marağa şəhərində Şeyx Məcdəddin Cilinin yanında oxumuşdu". Şihabəddin Sührəvərdi sonra İsfahan şəhərinə səfər etmiş, orada Zəhirəddin Farisinin yanında peripatetik filosof İbn Səhlan Savinin "Bəsirətlər" (əl-Bəsair) kitabını oxumuşdur.

Şəmsəddin Şəhrəzuri öz müəlliminin "çoxlu yerlərə səfər etdiyini" xəbər verir. Şihabəddin Sührəvərdi Azərbaycanın, ümumiyyətlə Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin mühüm şəhərlərini, o cümlədən Ərdəbil, Miyanə, Diyarbəkir, Harput, Konya, Sivas, Mardin, Bağdad, Dəməşq və Hələbi gəzmişdir. Sührəvərdi öz elmi-fəlsəfi fikirlərini ən çox Kiçik Asiyada yaya bilmişdi. O, Rum Səlcuqlu dövlətinin hökmdarı İzzəddin Qılıc Arslanın (1156-1188) rəğbətini qazanmış və onun uşaqlarına (Süleyman, Börküyarıq və Məlikşaha) dərs demişdir.

“Adəm övladlarının zəkalılarından biri...”

Şihabəddin Sührəvərdinin tərcümeyi-halından söhbət açan müəlliflər bir qayda olaraq onun dünya işlərinə laqeydliyini, ətrafda baş verən hadisələrə etinasızlığını xüsusi hal kimi qeyd edirlər. Zəkəriyyə Qəzvini yazır ki, Şihabəddin Sührəvərdi "dün yanı tərk edən filosof, alim, möcüzələr və qərib işlər sahibi idi. O, adamlardan ayrılıb riyazətlə məşğul olardı". Filosof eyni zamanda dünyəvi elmlərlə ciddi məşğul olan alim kimi təqdim edilir. İbn əl-İmad Hənbəli yazır: "Sührəvərdi Şihabəddin Yəhya ibn Həbəş ibn Əmirək Adəm övladlarının zəkalılarından biridir. Dəqiq elmləri bilməkdə başçı, kəlam elmində mahir, mühakiməli disputçu, zühdlə məşğul, alimləri saymayan, dinin qullarına istehza edəndir".

Şihabəddin Sührəvərdinin orta əsrlərdə Şərq ölkələrində geniş yayılmış sehrkarlıq, sehr elmi (elm əs-simya) ilə məşğul olduğunu iddia edənlər də vardır. İbn Əbi Üseybiə yazır: "Şihabəddin Sührəvərdi haqqında nəql edilir ki, o sehr elmini bilirdi. Bu fəndən onda müşahidə olunmuş qeyri-adi əhvalatlar mövcuddur".

Şihabəddin Sührəvərdi azad fikirlilik meyllərinə, yüksək fəlsəfi ideyalarına görə müsəlman şərqi ölkələrində, habelə Əndəlüsdə tanınmış, böyük şöhrət tapmışdır. Onun əsərlərinin şöhrəti yayıldıqca özünə həm dostlar, həm də düşmənlər qazanmışdır. Şəmsəddin Şəhrəzuri alimlərin Şihabəddin Sührəvərdiyə mənfi münasibətini onların onu dürüst dərk edə bilməmələri ilə izah etmişdir. O, yazır ki, Şihabəddin Sührəvərdinin "kəlamını anlamaqda çətinlik çəkdikdə ona tənə etmişlər".

Şihabəddin Sührəvərdi Mardində öz dostlarından Fəxrəddin Mardini və onun şagirdlərindən ayrıldıqdan sonra Hələbə yollanmışdı. Filosof 1183-cü (579) ildə şəhərə daxil olub Hələviyyə mədrəsəsinə gəlmişdi. O, mədrəsənin şeyxi Şərif İftixarəddinin dərslərində oturur, fəqihlərlə və başqa ixtisas sahibləri ilə görüşürdü. Filosof burada disput məclislərində, diskussiyalarda iştirak edirdi.

Orta əsr ərəb mənbələrində qeyd edilir ki, Şihabəddin Sührəvərdi Hələviyyə mədrəsəsində fiqh, kəlam və fəlsəfəyə dair məsələlər ətrafında keçirilən müzakirələrdə yüksək fəallıq göstərmişdir. Şeyx İftixarəddin filosofun qeyri adi istedadını, geniş elmi qabiliyyətini yüksək qiymətləndirmiş, dərin rəğbətini gizlətmədən onu başqalarından fərqləndirmişdir. Həmin vaxtdan etibarən bəzi hüquqşünas sxolastlar ona zidd çıxmış, düşmən münasibətində olmuşlar.

Yaqut Həməvi yazır: "Şihabəddin Sührəvərdi öz məntiqi mühakimələri, sübutları, dəlilləri ilə onlara qalib gəldi. Fəziləti Məlik Zahirə bəyan oldu. Hakim onu özünə yaxınlaşdırdı, qəbul etdi, başqalarından fərqləndirdi. Rəqiblərinin Şihabəddin Sührəvərdiyə qarşı qeyzi artdı, onu dinsizlikdə və zındıqlıqda ittiham etdilər". İbn Xəllikan da bu faktı təsdiq edərək yazır: "O, əqidə pozğunluğu və dinsizlik üstündə ittiham olunmuşdu. Onun haqqında deyilmişdi ki, o, şəriət qanunlarına zidd getmişdi".

Mütəfəkkirin bu qədər nüfuz qazanması onun əlehdarlarının hiddətinin daha da artmasına və edamının tələb edilməsinə səbəb olmuşdu. Fəqihlər əl-Məlik əz-Zahirdən onun edam edilməsini tələb etdilər. Hakim razı olmadı, atası Səlahəddinə üz tutdular: “Onlar onun küfrlərini təsdiq edən hökmlər hazırlayıb Dəməşqə, Məlik Nasir Səlahəddinə göndərdilər. Dedilər əgər bu gənc sağ qalarsa əl-Məlik əz-Zahirin etiqadını korlayar. Eləcə də, o, azad edilərsə, ölkədə hər-hansı nahiyyəni korlayar. Səlahəddin Əyyubi Hələbə Qazi Fazilin xətti ilə Şihabəddin Sührəvərdi haqqında oğlu əl-Məlik əz-Zahirə məktub göndərdi. Orada deyirdi: ”Bu Şihab Sührəvərdinin öldürülməsi labüddür. Onu heç vəchlə azad buraxmaq və sağ saxlamaq olmaz".

Əl-Məlik əz-Zahir filosofu öldürtmədi. "Bundan sonra Səlahəddin bir daha ona yazıb, Şihabəddin Sührəvərdini öldürtməyi əmr etdi, filosofu öldürtməzsə, Hələbi onun əlindən almaqla hədələdi. Bu xəbər Sührəvərdiyə çatdıqda hakim əz-Zahirdən bir yerdə həbs edilib, ölənə qədər yemək-içmək verilməməsini xahiş etdi". Professor Z.C.Məmmədov filosofun ölüm tarixinin 1191-ci il (587) olduğunu qeyd edir.

Alimin dəyərli fəlsəfi əsərləri

Şihabəddin Sührəvərdinin sufilik elementlərini daşıyan çoxlu şeirləri var. Bu şeirlər ideya dərinliyi və fikir zənginliyi cəhətdən elmi-fəlsəfi əsərləri xatırladır.

Sührəvərdi yaradıcılığa çox erkən başlamış, az müddət içərisində elmi-fəlsəfi və bədii əsərləri ilə bütün müsəlman ölkələrində tanınmışdır. Şihabəddin Sührəvərdinin əsərlərinin ən geniş siyahısını Şəmsəddin Şəhrəzuri "Ruhlar əyləncəsi və sevinclər bağı" kitabında vermişdir. Şagirdi filosofun əlliyə yaxın əsərinin adını sadaladıqdan sonra yazır: "Bu onun bizə çatan əsərlərinin və xəbərdar olduğumuz yazılarının adlarıdır. Bizə gəlib çatmayan şeylərin olması da mümkündür".

Orta əsr müəlliflərin ən Yaqut Həməvi, İbn Əbi Üseybiə, ibn Xəllikan, Əfifəddin Yafii, İbn Həcar Əsqəlani, Əhməd Taşköprizadə və başqaları, xüsusən Hacı Xəlifə Şihabəddin Sührəvərdinin həyatı və yaradıcılığından söhbət açarkən müxtəlif əsərləri üzərində ayrıca dayanmışdır. Şihabəddin Sührəvərdi gənclik illərində peripatetizm məsələləri ilə maraqlanmış, məntiq, metafizika, təbiətşünaslıq elmlərini dərindən öyrənmişdir. Sonrakı dövrdə fəaliyyətini daha da genişləndirən filosof tam yeni bir fəlsəfi məktəbin – İşraqilik fəlsəfəsinin əsasını qoymuşdur.

Sührəvərdi “Varlıq” anlayışını “Yoxluq” anlayışı ilə müqayisəli şəkildə nəzərdən keçirmişdir. "Girişlər və qarşıya qoyulmuş məsələlər" kitabında “Varlıq və yoxluq haqqında” adlı xüsusi bir fəsil vardır. Filosof yoxluğu varlığa nisbətdə aydınlaşdıraraq yazır: “Yoxluq yalnız varlığa görə təsəvvür edilir və əqlə gətirilir”. Bu baxımdan əsas diqqət varlıq anlayışına yönləndirilmişdir. Varlıq peripatetik təbirlə vacib və mümkünə bölünür. Filosof yazır: "Bil ki, özünə görə vacib olmaq vacibliyi ilə başqasına görə olmaq vacibliyi arasında fərq vardır. Özünə görə vacib olan əzəlidir, başqasına görə vacib olan isə meydana çıxmışdır. Həmçinin özünə görə vacib olan özünə görə mövcuddur, deməli, başqasına möhtac deyildir. Haqq təala özünə görə vacib olduğundan əzəlidir, özünə görə mövcud olduğundan başqasına möhtac deyildir, meydana çıxmış deyildir".

Şihabəddin Sührəvərdi işraqiliyə dair traktatlarında isə filosof bu nəzəriyyənin yeni bir formasını işləyib hazırlamışdır. Şihabəddin Sührəvərdi "Ürəklər bağı" əsərində mövcudatın mərtəbəli quruluşunu Şərq peripatetiklərinin üsulu ilə əsaslandıraraq yazır:

“Deyirlər ki, mələyin vasitəsi olmadan Haqq-təalanın göyü yaratması qeyri-mümkündür, çünki Haqq-təalada iki iradə meydana gələr: biri göyü yaratmaq, digəri mələyi yaratmaq. Mələk göydən daha şərəfli olduğundan mələklə əlaqədar iradə, göylə əlaqədar olandan daha şərəfli olar. Beləliklə burada ixtilaf meydana çıxır. Cəhətlər sabit olur, çoxluq üzərində ulu və müqəddəs sayılma vəhdəti aradan qalxır”.

Tədqiqatçı alim Z.Məmmədov demək olar ki, Şihabəddin Sührəvərdinin bütün yaradıcılığını tədiq etmişdir. Buraya onun fəlsəfi şeirləri, "Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin həyat yolu", "İşraqilik fəlsəfəsinin ontologiyası" və başqa məqalələri, “Azərbaycanda XI-XIII əsrlərdə fəlsəfi fikir”, “Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri”, “Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi (qısa biblioqrafik məlumat)”, “Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi” əsərləri daxildir. Alimin 2009-cu ildə nəşr edilmiş "Şihabəddin Sührəvərdi (həyatı, yaradıcılığı və dünyagörüşü" əsəri isə Sührəvərdi irsinin tədqiqinə həsr olunmuş ən geniş və hərtərəfli araşdırmasıdır.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 20-24 mart.- S.14.