Qətran adlı gözəl bir şair...”

 

Təbrizdən Gəncəyə yolçuluq...

 

XI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri sırasında Qətran Təbrizinin özünəməxsus yeri var. Dövrünün məşhur şairi dilçi alimi olan Təbrizi farsdilli Azərbaycan saray ədəbiyyatının ilk görkəmli nümayəndəsi sayılır. Qətran Təbrizinin bizə gəlib çatmışDivan”ı əsas etibarilə dövrün hökmdarlarına yazılmış mədhiyyə qəsidələrdən ibarətdir.

Qətran Təbrizi 1012-ci ildə Təbriz yaxınlığındakı Şadiabad kəndində anadan olmuşdur. Şairin tam adı Əbu Mənsur Qətran Cili Azərbaycanidir. O, ilk təhsilini Şadiabadda almış, sonra isə Təbrizdə oxumuşdur.

Qətran Təbrizinin zamanında Şəddadilər dövlətinin paytaxtı olan Gəncə çox inkişaf etmiş bir şəhər idi Şərqin bir çox ölkələrindən alimlər, şairlər, memarlar, sənətkarlar Gəncəyə axışırdı.

Tarixi mənbələrdən məlum olur ki, bu dövrdə Gəncədə “Dar-əl-kütubadlı zəngin saray kitabxanası digər kitabxanalar vardı. Professor R.Əliyev yazır ki, bu dövrdə mütaliə üçün lazım olan hər cür kitabın Gəncədə tapılması mümkün idi. Tədqiqatçılar “Dar-əl-kütub”ın ictimai kitabxana olduğu, hər kəs üçün açıq olduğunu yazırlar. Tədqiqatçı Qafar Kəndli öz araşdırmalarında XI əsrdə Gəncədə zəngin saray kitabxanasının mövcud olmasını qeyd edir.

Belə bir zamanda, Gəncənin elm mədəniyyət mərkəzi kimi çiçəkləndiyi bir vaxtda Qətran Təbrizi təhsilini başa vurduqdan sonra bura gəlir. O, tezliklə Gəncədə Şəddadilərin sarayına dəvət olunur az bir vaxtda böyük nüfuz qazanır. Bu həmin dövr idi ki, ölkənin başında Əbdülhəsən Ləşkəri dururdu. Qeyd olunduğu kimi, bir mədəniyyət mərkəzinə çevrilən Gəncənin kitabxanaları çox zəngin nadir kitab fonduna malik idi. Gəncə böyük mədəniyyət ticarət mərkəzi olduğundan, dünyanın bütün ölkələrindən gələn tacirlər burada kitaba böyük tələbatın olduğunu nəzərə alaraq kitab gətirməyə səy göstərirdilər. Kitabşünas alim İmadəddin ZəkiyevAzərbaycan kitabının inkişaf yoluadlı əsərində göstərir ki, Gəncə kitabxanasında 10-dan çox xarici dildə kitab saxlanılırdı. Tarixi qaynaqlar göstərir ki, bu zəngin kitabxanalar uzun zaman qorunmuş gələcək nəsillərə ötürülmüşdür. Bu elm mərkəzində yaradıcılıqla məşğul olan Təbrizinin yaradıcılıq nümunələrindən aydın olur ki, o da bir çox şeirlərini hökmdar Əbdülhəsən Ləşkəri onunla əlaqədar baş vermiş hadisələrə həsr etmişdir.

 

Zəmanəsinin güclü qələm sahiblərindən biri

 

Tədqiqatçılar elə onun bu şeirləri əsasında Gəncədə yaşadığı dövrü öyrənib tədqiq etmişlər. Məsələn, bir şeirində Qətran Rəvvadilər dövlətinin başçısı Əbu Mansur Vəhsudanın Əbdülhəsən Ləşkərinin qonağı kimi Gəncəyə gəlişindən danışır. Təbrizinin yaradıcılığını araşdıran alimlərin fikrincə, bu görüş 1035-1040-cı illər arasında baş verə bilərdi. 1042-ci ildə isə şair artıq Təbrizdə şəhərin yarısını yerlə yeksan etmiş dəhşətli zəlzələnin şahidi olmuşdu. O zaman belə nəticə çıxır ki, Qətran Təbrizə bu təbii fəlakətdən əvvəl qayıtmışdı. Lakin bir çox tədqiqatçılar Qətranın Gəncəyə zəlzələdən sonra gəldiyini göstərirlər. Bu halda şairin yenidən Gəncəyə dönüşünü istisna etmək olmaz. Təbrizi 1046-cı ildə Təbrizdə böyük İran şairi filosofu Nasir Xosrovla görüşür. Nasir Xosrov özünün məşhurSəfərnaməəsərində Qətran adlı gözəl bir şairlə görüşdüyünü qeyd edir.

Bundan sonra Qətran bir müddət Naxçıvanda, yerli hakimlərin saraylarında yaşadıqdan sonra vətəni Təbrizə dönür. Qətran Təbrizi hələ sağlığında ikən istedadlı şair, müdrik filosof alim kimi bir çox ölkələrdə şöhrət qazanır. Özünün yazdığına görə, onu Xorasanda İraqda yaxşı tanıyır sevirdilər.

Araşdırmalar göstərir ki, Qətran poeziya ilə gənc yaşlarından məşğul olmağa başlamış bu sahədə böyük yaradıcılıq uğurları qazanmışdır. Şeir yaradıcılığında əsas yeri dövrün müxtəlif hökmdarlarını tərif edən qəsidələr tutur. Bu əsərlər müasir oxucu tədqiqatçılar üçün qəsidələrdə mədh olunan qəhrəmanların saraylarında baş verən tarixi hadisələri öyrənmək anlamaq baxımından çox qiymətlidir. Məsələn, Qətran Təbrizinin şeirlərində oğuzların Azərbaycana bir neçə yürüşü öz əksini tapmışdır ki, həmin məlumatlar indi bizim üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.

 

Fars dilinin ilk izahlı lüğətiLüğəti-Qətran

 

Qətran Təbrizi bir çox maraqlı əsərlərin, o cümlədənTövsnamə”, “Quşnamə”, “Vamiq Əzraadlı əsərlərin, habelə əsasən qəsidələrdən ibarət iri həcmli divanın müəllifidir.

XII əsrdə yaşamış Orta Asiya şairi Rəşid Vətvat yazır ki, o ömrü boyunca bircə həqiqi şair tanımışdır ki, o da həkim (müdrik) Qətran Təbrizidir.

Vikipedia”da şairlə bağlı məlumatda qeyd edilir ki, orta əsr mənbələrinə əsaslanan Azərbaycan tədqiqatçıları Qətran Təbrizinin fars leksikoqrafiyası tarixində fars dilinin ilk izahlı lüğətinin yaradıcısı olduğunu yazmışlar. Bu barədəLüğəti-fürs” (“Fars lüğəti”) müəllifi, şair tərtibçi Əsədi Tusi (XI əsr), “Sihahül-fürsmüəllifi Məhəmməd Naxçıvani (XIII əsr) başqaları qeyd etmişlər.

Məşhur İran şairi Nasir Xosrov Ələvi adını çəkdiyimizSəfərnamə”sində Qətranın lüğət üzərində prosesini belə təsvir edir: “Təbrizdə mən Qətran adlı bir şairlə görüşdüm. O, avazla yaxşı şeir oxuyur, ancaq fars dilini pis bilirdi. O, Dəqiqi Mənciqin divanlarını mənə gətirib, avazla oxudu anlaşılmayan sözləri izah etməyimi xahiş elədi. Sonra mənim izahatlarımı qeydə alıb, öz şeirlərini oxudu”. Əksər alimlər Nasir Xosrovun bu fikirlərini onunla izah edirlər ki, fars dili Qətranın ana dili deyildi o, farsca yazan ilk Azərbaycan şairi olub.

Orta əsr müəlliflərinin əksər qismi bu lüğəti yaradıcısının adı ilə sadəcəLüğəti-Qətran”, yaxudFərhəngi-Qətran” (hər iki ifadəQətranın lüğətianlamına gəlir) kimi qeydə alır. Sonralar isə bu lüğətTəfasir fi lüğatül-fürs” (“Fars dili sözlərinin izahları”), yaxud da qısa şəkildəTəfasir” (“İzahlar”) adlandırılır. Qətran Təbrizi Azərbaycan İran xalqlarının poeziya leksikoqrafiya tarixində dərin izlər buraxmışdır.

Qətran Təbrizi 1080-ci ildə Təbrizdə dünyasını dəyişmiş Surxab məhəlləsindəki məşhur Şairlər məqbərəsində dəfn olunmuşdur.

 

Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

 

 

Azadlıq.- 2013.- 27 mart.- S.14.